Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Padid ldi falakdek marzore,
Quyosh yangli ichinda chashmasore.
Zutoliy chashmai hayvon masallik,
Blub har qatra andin jon masallik.
Qiroinda daraxti kkka hambar,
Bu hayvon suyi ul Xizri payambar.
Yetib Farhod anda bldi xurram,
Yiochqa bolabon raxshini mahkam.
Hamul suv ichra usli ayladi pok,
Yubon am chirkini bldi tarabnok.
Sujud y etti tilab maqsudia yo*l,
Tazarru' aylabon ma'budia ul.
Ktargach boshni krdi sabzpshe,
Yuzi nuroni andoqkim surushc.
Chu krdi oni, holi topti tag*yir,
Buyurdi lutf-u shafqat krguzub pir Ki, ey farzand, amdin bargaron bo'l, Bu ishkim koming lmish, komron bo*l. Meni Xizr anglakim, tuttum ylungni, Ki, to bu yIda tutqoymen qlungni (8, 163). Farhodning istiqbolida osmondek keng klamli kkalamzor, uni qarshisida obi hayot chiqarib turgan buloq hozir bladi. Buloq suvining har qatrasi jondek shirin va yoqimli, qalblaiga huzur baxsh etadi. Obi hayot buloining qiroida kkka by chzgan bir daraxt mavjud blib ayni ashyolar ramziy mohiyat kasb etadi: obi hayot manbai buloqni — tiriklik, osmon bilan bylashuvchi daraxtni esa Xizr payambar timsoli deyish mumkin. Shahzoda xursand blib otini daraxtga bolaydi va buloq suvi bilan usl qilib poklanadi. U Ailohga tazarru' qilarkan, maqsadiga erishmoq uchun Yaratgandan inoyat srab ibodat qiladi. Farhod sajdadan boshini ktarganida, uning nigohi yashil kiyimli Surush (Jabroil alayhis-salom) yangli bir nuroniy cholga kzi tushadi. Bunday kutilmagan manzaradan Farhodning ruhiy holatida zgarish paydo bladi. aybdan yetgan ulu pir shahzodaga lutf-u shafqatini namoyon etib, unga «farzand»,-deya murojaat qiladi. Nuroniy mysafid shahzodaning tanlagan yli uning baxti ekanligini va bu ylda unga baxtiyorblishlikni tilarkan, zining Xizr ekanligini aytadi. Xizr Farhodga hamisha madadkor bHshini bildiradi. Krinadiki, Farhod ishq sirlaridan voqif bla boshlagani bois aybdan kelgan madad timsoli Xizr payambar maslahati bilan jomga qaraydi, unda Suqrot maskan tutgan to va qoronu orni kradi. Farhod bu ulu zot oldiga borish uchun eng mudhish manzil hisoblangan sher va «temir paykaiv odamlar— robotiar maskaniga duch keladi. Sher — azab, temir paykarlar esa—dunyo mjizalari ramzi. Farhod Axriman devdan tortib olgani saitanat timsoli-Sulaymon xotami bilan sherni daf etadi. Temir paykar bilan jangda Xizrdan olgan tasbihiga tayanib olib chiqadi va qoronu orni jomi Jamshid — kngli shu'lasi bilan yoritib Suqrot huzuriga yetadi.
Alisher Navoiy Suqrotni nihoyatda ehtiros bilan ta'riflaydi. Shoir nazdida u burjlar orasidagi quyosh blib, olam allomalari uning oldida shogirddirlar. Tog* rnidan tebranmaganidek, u dunyoviy ne'matlardan todek etak uzgan donishmanddir. Uning kngli shu qadar kengki, unda olamning awalidan oxirigacha blgan davr zuhurlangan. Yuzi -ilohiy nur kzgusi, zi aybiy sirlarni mukammal anglagan zotdir.
Farhod, Chin xoqoni, Mulkoroni Suqrot ochiq yuz bilan kutib oladi. Dastlab Xoqonga yuzlanib, uning bu yerga juda kp ranj chekib kelganining, evaziga Sulaymon uzugi-yu Jamshid jomiga, yana bir qancha dur-u javohirlarga ega blganini szlaydi. Suqrot Xoqonni yana ikki xushxabar bilan xushnud etadi. Biri - uning umri juda uzoq bo⁽lishi haqida ulug' hakimning bashorati blsa, ikkinchisi har qanday kasallikni daf etuvchi yumaloq toshning tuhfa qilinishidir. Xoqon keksayganida uni oziga solib, bir oz tutib turgandan sng, suvini yutsa qayta yasharadi. Ayni vositalar tufayli uning umri uzayib ajdodlari ichida u qadar uzoq hukmronlik qilgan boshqa bir zot topilmaydi. Suqrot Mulkoroga qarata shoh tirik ekan, vazirlik unga hamisha nasib etishini bashorat qiladi. Mulkoro keksayganida kasalliklardan fori qiluvchi tosh yordamida shoh uni ham yashartirishini bayon qiladi. Suqrot yana shoh va uning vaziri taqdirida trt unsurning ikkitasi: yer va suvdan xatar blishi, Alloh xoxishi bilan bu xatarlar bartaraf qilinsa, ular besh yuz yil umr krishlarini ta'kidlaydi.
Xoqon va Mulkoro Suqrot oldidan chiqib ketganlaridan sng, donishmand Farhodni yoniga chorlaydi. Chin shahzodasining kelishini u intizorlik bilan kutganini szlab, murodi hosil bIgani uchun Allohga shukronalar qiladi. Vaqt qisqaligi uchun tezda maqsadga tib, Farhodga abadiylik haqidagi mulohazalarini bildiradi. U shahzodaga dunyoning foniyligi, umrning tkinchiligi, Iskandar mulki-yu Nuh hayoti nasib etsa ham, hayotning bir kun intiho topishini bayon etadi. Alloh vaslini umid qilgan kishigina abadiy yashashini ma'lum qiladi. Buning uchun sha ylni ixtiyor qilgan inson zligidan kechib, mahbubi Mutlaqni topishi lozim. Dengiz tubiga shnimay, tengsiz durni topib blmagani singari kishi zligidan kechmay Uni topolmaydi. Majoziy ishqni haqiqiy ishq maqomiga ktariUshi zlikdan kechishning nishonasidir. Tong paytida nurlar sochilib quyosh paydo blganidek, majoziy ishq ham hijron-u iztiroblar olovida toblanib, sayqa! topadi. Shoir majoziy ishq haqiqiy ishqqa eltuvchi yo'l ekanligini nihoyatda gzal tasvirlaydi: Majoziy ishq bo*ldi subhi anvar, Haqiqiy ishq anga xurshidi xovar (8, 181). Krinadiki, ulu shoir talqinicha, ishqi majoziy-yoru tong blsa, ishqi haqiqiy-Sharq quyoshidir. Abadiy ishqning chaqmoi chaqnaganida, uning bir alangasi majoziy ishqni kulga aylantiradi. Suqrot Farhodga ham majoziy, ham haqiqiy ishq nasib etishini, uning dovrui butun olamga mashhur blishini, otasidek yuzlab xoqon-u podshohlar

chiqish, lafzini himoya qila olishi hisoblanadi. Oshiqiar ahli bu borada ibratdir. Xuddi shunday dadil munosabat ishq va ganj, ishq va zar (boylik) xususida ham namoyon bladi. Fidoyi oshiq nigohida ishq-muhabbat daxlsiz dargoh hisoblanadi. U sotilmaydi va sotib olinmaydi. Farhodning Xusravga bergan javobida buni yorqin sezishimiz mumkin. Ishq ruhiy-ma'naviy xazina. Javohirot xazinasi esa uning qiyosida tuproq bilan teng. Ishq-kimyo, Kimyoni faqatgina kimyo bilan yonma-yon qyish mumkin. Kimyo yoxud kimiyo Sharq mumtoz adabiyotida qllanadigan va serjilo sz, istilohlardan biridir. Kimyo fanning nomi. Yana bir tushuncha ham mumtoz adabiyotda keng tarqalgan bo⁴lib, asarlardan asaiga kchib yashaydi. sha aqidaga kra, shu fan vositasida mis, qalayi kabi ma'danlarni (hatto tuproqni) oltinga aylantirish mumkin ekan...

Kimyo-ajoyib, noyob, nodir narsa. Har qanday ortiqchaliklardan arigan, pokiza sohadir. Farhod lafzida ana shu ma'noda istifoda etilgan ishq pok nihiy-ma'naviy tuyu. Xazina esa bu sharafdan benasibdir. Bunday qochirim z mantiqiy zaminiga ham ega. NegaM, biror-bir ma'dan tabiatda kimyoviy nuqtai nazardan sof holida emas, balki qotishma, qorishiq tarzida uchraydi. Ulu shoir shu qonuniyatni nazarda tutadi va ishq kimyosini xazina bilan bir safga qyish uchun rozilik bermaydi. Ilmiy-adabiy asarlarda «kimyoyi vujud» atamasi ham uchraydi. Mazkur ibora vujudni poklovchi, vujudni saralovchi iksir ma'nolarida keladi. Odam vujudi uchun iksir vazifasini komillik maqomiga ktarilgan ulu zot - pir, shayxning nazari yoxud favqulotda ta'sir qilish kuchiga ega blgan narsa, tuyular tashi mumkin. Tabiiyki, ikkinchi omil ishq-u oshiqlikdir.
Ulu shoir she'rlarida «ishq ichra shoh-u gado tengdur, balki gado ftizun»,-degan oya yashaydi. Farhod tilida sha mazmun yana bir karra aks-sadp bermoqda, Ishq iksir ekan, u poklanishga moyil barcha qalblardan makon topishi muqarrar. Ayonki, sha safda shoh ham, gado ham tura oladi. Alisher Navoiyning gadoga uiu berishi z tag ma'nosiga ega. Shohning suyangan toji, taxt-u baxti, joh-u davlati bor. Gadoda esa yoliz ishq iJcsiri mujassarru Uning gadoligiga esa sha ishq boisdir. Chunki oshiqning kngil xazinasi ana sha boylikdan zgasini qabul qila olmagani tufayli gadolik holatiga tushgan, Shundan ishq iksiri tufayli Farhod toj va mamlakatdan «tozalanib», oshiqiik shevasini shior aylagan edi. Xusravning qatl haqidagi d-u dabdabalarini ham Farhod nihoyatda sovuqqonlik bilan, seskanmay qabul qiladi, Bahouddin Naqshband hazratlari nuqtai nazaridan «o*Iim dstning dst huzuriga (Alloh dargohiga) tashrifi ekan, bundan xafa blmoq ne hojat?»
Darvoqe, odamning dunyoga kelishi Uning xoxish—irodasi ekan, qaytishi—limi ham bandasini z huzuriga da'vati emasmi? Komil musulmon rutbasidagi Alisher Navoiy uchun bunday islomiy qarashlar kunday ravshan edi. Shundan blsa kerak, uning qalamidan sayqal krgan Farhod pinagini buzmay, «ishq ylida qurbon blish mening maqsadimdir»,-deya turaveradi.
Dostondagi ilohiy ishqdan mahrumlik, dunyoviy zulmning timsoli blgan Xusrav Parvez Farhodning javoblaridan nihoyatda ta'sirlanadi. Uni doiga osmoqchi bladi, biroq vaziri Buzrug Ummidning taklifi bilan Chin shahzodasi Salosil (Zanjirlar) orida bandilikda saqlanadi. Shunday qilib, ma'rifat martabalaridan odimlab, ruhiy-ma'naviy yuksaklikka tomon harakatlanayotgan oshiq bilan jaholat, makr-hiyla, beburdlik, ofillik botqoqlarida botib borayotgan zolim orasidagi tqnashuv asar sahifalarini oyat ziddiyatli lavhalar bilan boyitadi. Suqrot ta'kid etgan: «Haqiqat ahli zindoniydur asru»,-degan hukm shahzoda qismatida ham mavjudligi namoyon bladi. Farhod Suqrotdan olgan ta'limi asosida tutqunllkdan xolos blish imkoniyatiga ega edi. U shunday qudrat sohibi ekanligini namoyon ham qiladi. or ylida qum va olmos tashlanganligi-yu, besh yuz qorovul tayinlanganiga qaramay, bemalol temir darvozani ochib chiqib ketaveradi. Biroq nigohbonlar Xusrav tomonidan limga hukm etilishini istamay, yana zanjirlaroriga kelishni ixtiyor etadi. Shopur bu xabardan voqif blib, hushsiz yotgan Shiringa Farhodning tirik ekanligini aytadi. U oshiq va ma'shuqalarning ishq haroratidan jshib bir-birlariga intiqlik bilan yozgan maktublarini ularga yetkazib turadi. Biroq ezgulik jaholat quiboniga aylanadi. Xusrav yana makr-hiyla yliga tadi. Hiyla-nayrangi falaknikiga xshash, qaddi ikki bukilgan qari kampirni Farhod huzuriga yllaydi. Firibgar zol Xusrav Arman mamlakatini bosib oladi, Mehinbonu u bilan yarashadi. Shirinni unga berishga rozi bladi, ammo Shirin bunga chidolmay zini halok etadi, deb Farhodni ishontiradi. Bu makkora kampir afsonasidan Farhod ichida yuz minglab ti tushib, u faryod ktaradi:
iryovi tortibon Farhodi mazlum,