Takrorlash uchun savollar
Ill B O B
I L K Y O S H D A G I B O L A L A R N U T Q I N I
R I V O J L A N T I R I S H U S L U B I Y O T I
1- §. Ikki yoshgacha b o ig a n bolalarning riv o j-
lanishida nutqning ah am iy ati
Ilk yoshdagi bolalar n utqin i rivojlantirish masalasi p e d a -
gogikaning m u h im m asalalaridan biri hisoblanadi. Ilk yoshdagi
bolalar nutqini rivojlantirish b o ‘y ich a u z o q va ko ‘p yillar d a v o -
mida tadqiqot ishlari olib borildi. Bu m asala b o ‘yicha m a s h h u r
olimlar, am aliyotchi-pedagoglar, m eto d is tla rd a n Y. I. Tixeyeva,
N. M. Shelovanov, N. M. Aksarina, N. F. Lasigina, Y. K. Kaverina,
G. L. Rozengart-Pupko, G . M. Lyalina, V. A. Petrova, N . S. K a r
pinskaya, 1. A. Panina, S. L. Novoselova, Y. V. Zvorigina, I. M. K o n o
nova, N. N. Palagina, M. I. Po p o va, Y. I. Radina va b o s h q a la r
tadqiqot ishlari olib bordilar.
Boia h ay o tin in g birinchi yili e n g m a s ’uliyatli davr b o 'l i b ,
bu davrda boia nutqida katta o ‘zgarishlar sodir b o ‘ladi. Bu bolan ing
um u m iy rivojlanishida n a m o y o n b o ‘ladi.
Boia tayyor n utq apparati bilan t u g ‘iladi, lekin u g a p irm ay d i.
Buning sabablari bir qancha:
1.Yangi tug 'ilga n ch aq alo q ( g o ‘d a k ) o ‘zining n utq a p p a -
ratidan foydalanish k o ‘nikmasiga ega e m a s, bu ko‘nikmani u n d a
hosil qildirish kerak.
2. U n d a nutq u c h u n mavzu (o b yek t) y o ‘q, u bu m a v z u n i
(obyektni) t o ‘plashi kerak.
3. U nga n u tq n in g so‘z shakllari tan ish em as, boia uiar b i la n
tanishishi kerak.
4. N u t q ta f a k k u r bilan b o g l i q , s h u n i n g u c h u n b o l a n i n g
tafakkurini rivojlantirish kerak.
5. N u t q kishilarning bir-birlari bilan b o ‘lgan m u n o s a b a tid a
rivojlanadi, g o ‘d a k hali atrofini o 'r a b olg an kishilar bilan a l o q a
o ‘rnatgan emas.
M ana shu yuqoridagi y o ‘nalishlarga qarab, bolalar n u t q in i n g
rivojianishiga rahbariik qilish kerak. Boia nutq a p p a r a t i n i n g
takomillashishiga va nutqining ravojlanish jarayoni tezlashishiga
t a ’sir etish lozim.
0 ‘z vaqtida. t o ‘liq q im m a tg a ega b o l g a n nutqni cgallash bo-
lada t o ‘liq q im m a tg a ega b o llgan psixik jara y o n n in g vujudga keli-
shida va uni kelgusida rivojlantirishdagi eng m u h im vositalardan
biri ekanligini o l im la r o ‘zlarin in g ilm iy -n a z a riy qarashlarida
isbotlab berishgan.
Bolada n utq ilk y o s h id a n o q shakllana boshlaydi. Bu davrda
egaliangan nu tq b o la n in g kelgusida o n a tilini m u k am m a l egalla-
shida asosiy z a m in b o 'lib xizm at qiladi. Bola tu g ‘ilishi bilan
atrofdagilar bilan n u tq iy m unosabatga kirishadi, bu m unosabat
orqali o ‘zidagi h a m m a k u c h va qobiliyatni rivojlantiradi.
T a rb iy a c h i-h a m s h ira ilk yoshdagi bolalar nutqini o ‘stirishga
jiddiy e ’tibor berishi va uni rivojlantirishga oid barcha ishlarni
sistemali tarzda tashkil etishi lozim.
Hk yoshiciagi dcivr
b o lan in g jism o n iy va ruhiy to m o n d a n
tezkorlik bilan (in te n siv ) rivojlanish bosqichi hisoblanadi. Bu
yoshda m arkaziy nerv sistemasining rivojlanishida sezilarli o ‘z-
garishlar sodir b o ‘ladi v a miya fiziologik j ih a td a n yetilib b o l a d i .
Masalan, 7 o ylikda bolaning miyasi ikki baravar, bir yoshida
uch baravar o'sadi. 2 yoshida esa katta yoshdagi kishilar miya
o g irlig in in g 70 foizini tashkil etadi.
Bola ikki yoshli davrida aniq harakatlarni shakllantirish uchun
javobgar b o ‘lgan m ark a ziy nerv sistemasining b o l i m i — miyacha
5 baravar, xotira, tafak ku r, nutq va xayol kabi ruhiy jarayonlar
h a m d a ixtiyoriy h a ra k a tn in g rivojlanishi bilan bog'liq b o klgan bosh
miya p o ‘st!og‘ining m ay d o n i esa 2,5 baravar kattalashadi.
Fiziologlarning ilm iy nazariyalariga k o ‘ra, m arkaziy nerv
sistemasining funksiyalari ularn in g tabiiy ravishda shakllanish
davrida mashq qilish va tarbiyalanishga yengillik bilan moyillik
bildiradi.
Bolaning u c h yo sh g a ch a b o l g a n davri uning nutqi, tafakkuri
va bilish fa o liy atin in g rivojlanishi u c h u n e n g qulay bosqich
hisoblanadi. „B u davrga kelib miyaning nu tq b o l i m i a natom ik
t o m o n d a n yetilib boMadi, bola ona tilining asosiy gram m atik
shakllarini egallaydi, k o lp s o kz to'plam iga ega b o l a d i . Agar uch
yoshgacha b o l g a n b o lala r nutqiga yetarlicha e ’tibor berilmagan
bo'lsa, u vaqtda kelgusida y o ‘l q o ‘yilgan xato va kamchiliklarni
b a rta ra f etish u c h u n katta kuch va g ‘ayrat s a rf etishga t o kg ‘ri
k e l a d i " ,— deb t a 'k i d l a y d i o ‘zining t a d q iq o tid a M .M .K o lso v a
(M . M. Колсова. Р е б е н о к учится говорит. М., 1973. 5- bet).
llk yoshdagi bola nutqining o kz v a q tid a va t o ‘g‘ri rivojlanishi
aqliy rivojlanishning asosidir. N u t q vositasida bola bilan k a tt a la r
o ‘rtasida turli m unosabatlar o ‘rn atilad i. Yaxshi rivojlangan n u t q
ru hiy j a r a y o n l a r n i n g (x o tira, t a f a k k u r , xayol va b o s h q a l a r )
rivojlanishiga, bolalam ing bo g‘c h a davridagi va und an keyingi
faoliyatlariga katta t a ’sir ko‘rsatadi. B o la la r nutqining rivojlanishi
bilan kattalar nu tqining tarbiya vositasi sifatidagi roli ortib b o ra d i.
A k s in c h a, b o la n in g b o g ‘c h a y o s h ig a c h a b o 'lg a n d a v r i d a
n u t q n i n g r iv o jla n is h ig a t a r b i y a c h i - h a m s h i r a n i n g y e t a r l i c h a
aham iyat bermaganligi, unga tarbiyaviy t a ’sir ko‘rsatm aganligi
natijasida bolalar bog‘cha yoshida (3—4 yoshda) ham nutqni yaxshi
egallay olm aydilar. Bolalar nutq ni a n c h a kechikib egallashlari
sababü, ularning nutqida. s o ‘zlar m iq d o ri yetishmaydi, g r a m m a t ik
xatolar, talaffuzida nuqsonlar ju d a k o ‘p b o ‘ladi. Buning o q ib a tid a
bola o ‘z fikrini boshqalarga bildirishga qiynaladi, atrofdagilar b ila n
m uo m ala qilish imkoniyatlari c h e k la n a d i. Natijada tarb iyach ilar,
o t a - o n a l a r n u t q v o sita s id a b o l a l a r g a t a 'l i m - t a r b i y a b e r i s h
im ko n iy atlarid an foydaJana o lm a y d ila r. S huningdek, n u t q n i n g
yetarlicha rivojlanmaganligi bolalarni shaxs sifatida har t o m o n l a -
ma barkam ol inson b o i i b yetishishlariga salbiy ta'sir k o ‘rsatad i,
y a 'n i b a rc h a r u h iy ja r a y o n la r — i d r o k ,
xotira, d iq q a t , f ik r
yuritish operatsiyalari, xayol riv ojlanishdan orqad a qoladi, u la rg a
aqliy, axloqiy, estetik, jismoniy, m e h n a t tarbiyasini berish i m k o
niyatlari chegaralanadi. Bola n u tq in i ilk y oshdan boshlab t o ‘la-
qonli o ‘stirish sohasida olib borilgan izlanishlar natijalariga k o vra,
katta la rn in g b ola bilan y a q in d a n m u n o s a b a t d a b o ‘lib, q u l a y
shart-sharoitlar yaratishlari nutqni o kz v a q tid a o'stirish i m k o n in i
beradigan tarbiyaviy ta ’sirning asosiy shaklidir.
Bir yoshgacha bo igan bolalarda n u tq o ‘stirisiming tayyorgariik
bosqichi.
llk yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi ikki davrdan iborat:
1) tayyorgariik davri. Bu davr b ir y o sh gacha b o l g a n b o l a l a r
hayotini o ‘z ichiga qam rab oladi;
2) n u tq n in g mustaqil rivojlanishi davri. Bu davrga ikki va
uch yoshdagi bolalar kiradi.
Bolaning t u g ‘ilgandan keyin b ir y o sh g a ch a b o ‘lgan d a v ri
nisbatan kam h arak at va „n u tq siz “ taraqq iyot davridir. Bu d a v rd a
bolaning o ‘sishi va taraqqiyoti oila va yaslidagi sharoitga va tarbiyaga
bo g ‘liq bo'ladi. Lekin shunday b o ‘lsa h a m bu davr h a r j i h a t d a n
ju d a ildam rivojlanish davridir.
Bola h a y o tin in g b irin c h i yilida b o la n in g h a r to m o n la m a
tarbiyasiga katta a h a m iy a t berish va quyidagilarní amalga oshirish
lozim: k o ‘ruv, e shituv organlari. sezish taassurotlarini, em otsio-
nal his-tuyg‘ularni b o la n in g jilmayishi, kulishi, narsa-buyum lar
bilan harakat qilishini shakllantirish.
Bir y o sh g a ch a boMgan bola hayotini t o krt davrga b o ‘lib
0
‘rganish lozim.
1) tu g ‘ilgandan 2,5 — 3 oylikkacha;
2) 2,5 — 3 o y lik d a n 5 — 6 oylikkacha;
3) 5 — 6 o y lik d a n 9 — 10 oylikkacha;
4) 9 — 10 o y lik d a n I yoshgacha.
Bu davrlardagi vazifalar turlicha b o 'lib, shu vazifalar asosida
n u tq n i o ‘stirishga tayyorgarlik ishlari olib boriladi.
N u tq q a tayyorgarlik davrining o ‘zi u c h bosqichdan iborat:
1 .C h inq irish davri (Uig‘ilgandan 2,5 — 3 oylikkacha).
2. G uvrash davri (2,5 — 3 oylikdan 5 — 6 oylikkacha).
3. Til chiqarish davri (5 — 6 oylikdan 9 — 10 oylikkacha va 9 —
10 oylikdan 1 y o sh g a ch a ).
Do'stlaringiz bilan baham: |