3-§. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari Ish haqining shakllari va turlari

---

3-§. Ish haqini tashkil 
etish shakllari va tizimlari
 
Ish haqining shakllari va turlari. 
Ishlab chiqarishning texnik asoslarvdagi, ishchilar mehnatining mazmunidagi, 
ularga bilim berish va kasb-korlikka o'rgatish borasidagi o'zgarishlar munosabati bilan ish haqi shakli va tizimlari 
ham o'zgarib boradi. Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqgbay va ishbay shakllari farqlanadi.
Vaqgbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatniig sifati va ishlagan vaqtiga qarab to'lanadigan ish 
haqidir. 
U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo'lmaydigan, balki yaar aniq vazifalar doirasini bajarish 
bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, injener-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va 
shu kabilarga haq o'lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayoniing borishi bilan belgilanadigan va 
bevosita ishchiga bog'liq bo'lmagan paytlarda (masalan konveyerlar va avtomat iniyalarida ishlash) qo'llaniladi. 
Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot nqdori yoki bajargai iishning miqdoriga qarab 
beriladigan ish haqidir. 
Mahsulot birligi uchun ratsenka (to'lov), ta'rif gavkasidagi haqni ishlab chiqarish 
normasiga taqsimlash yo'li bilan aniqlanadi. Haq to'lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan 
turlari ish haqining nzimini tashkil qiladi. Chunonchi, ishchilarning bir ismiga to'g'ri ishbay tizimi bo'yicha haq 
to'lanadi. Bunda ishlab chiqarish normasi qay darajada bajarilishidan qat'iy razar, ish haqi yagona mahsulot birligi 
uchun belgilangan ratsenka bo'yicha to'lanadi.
Ishbay-mukofot tizimi bir qancha qo'rsatkichlar uchun mukofot berishni nazarda tutadi. Ishbay-progressiv haq 
go'lashda ishchining belgilab qo'yilgan norma doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun 
belgilangan ratsenka bo'yicha ish haqi beriladi, normadan yuqorisiga esa oshirilgan haq (ratsenka) bo'yicha pul 
to'lanadi. Ishbay-ish xaqining tizimida yakka tartibdagi, jamoa va ijara pudratida qo'llaniladigan mehnatga haq 
to'lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini hisobga olib 
haq to'lanadi. Haq to'lashning jamoa shaklida ish haqi brigada, sex va boshqa bo'linmaning pirovard mehnat 
natijalariga boshiq qilib (qo'yiladi. Bunda har bir xodim faqat o'ziga berilgan shaxsiy topshiriqlargagina emas, balki 
shu bilan birga bo'linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo'ladi. 
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi 
gajmui yordamida tarmoqlar va mamlakat mintaqasi bo'yicha, ular ichida 
esa ishlab chiqarish turlari
, turli toifadagi 
xodimlar malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi tartibga solib turiladi. 
Tarif tizimi tarif-malaka spravochniklarini va ish haqiga har xil koeffitsiyentlarini o'z ichiga oladi. 
Tarif-malaka spravochniklari ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil ta'rifi, u yoki bu aniq ishni bajaruvchining 
bilim va ko'nikmalariga qo'yiladigan talablardan iborat bo'ladi, shuningdek, unda bu ishni tariflash uchun 
qo'yiladigan razradlar ham ko'rsatiladi. Tarif setkasida razradlardan tashqari ta'rif koeffitsiyentlari ham bo'lib, ular 
birinchi razradli ishchiga haq to'lash bilan keyingi razradli ishchilar mehnatiga haq to'lashning o'zaro nisbatini 
qo'rsatadi (birinchi razradning tarif koeffitsiyenti hamma vaqt birga teng). 
Tarif stavkalari tegishli razradga ega bo'lgan ishchining mehnatiga to'lanadigan haq miqdorini belgilab beradi. 
Mehnat qilish sharoiti og'ir va zararli bo'lgan ishchilarga tarif stavkasiga qo'shimcha haqlar belgilanadi. Tarif 
stavkalariga ustamalar shaklidagi haq (razradlar bo'yicha farqlantirilgan) professional mahorat uchun belgilanadi. 
Alohida tarmoqning xalq xo'jalik ahamiyatiga qarab amalda ish haqini va mansab maoshlarini farqlantirish ishlari 
amalga oshiriladi. Bunda mamlakat uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan yetakchi tarmoqlarga tajribali, malakali 
kadrlarni jalb etish, bu tarmoqlarda ishchi va xizmatchilar tarkibi barqaror bo'lishini ta'minlaydigan sharoitlarni 
vujudga keltirish maqsadi ko'zlanadi. 
Respublikamizda ham ta'rif tizimi orqali ish haqi tabaqalashtirilib, turli kasblar va ish turlari uchun ish haqi 
to'lashning yagona razradlari aniqlangan. Narxlar o'sishi bilan minimal ish haqi darajasi (1-razrad) hamda barcha 
razradlar ular o'rtasidagi nisbat saqlangan holda oshirib boriladi. Masalan, 2000 yil 1 avgustdan boshlab 
Respublikamizda ish haqining minimal darajasi 2450 so'm qilib belgilanib, boshqa razradlarga to'g'ri keladigan ish 
haqi summasi ham shunga mos ravishda oshiriladi.