Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

Am aliy topshiriqlar
1. 
„ T r a n s p o r t t u r l a r i “ m a v z u s id a g i s u h b a t m a s h g ‘u l o t in i
0
‘t k a z ish g a ta y y o rla n in g . (5 — 6 yoshli b o la la r bilan.)
S u h b a tn in g maqsadi: 
a) b o la la rn i su h b a tla sh ish g a , s u h b a t -
doshini tin g la sh g a, o lzini tutib tu ra olishga, kutib turishga 
0
‘rgatish; 
b) d ia l o g n u t q i n i rivojlantirish.
M a s h g ‘u l o t g a
t a y y o r g a r l i k :
b o l a l a r a v t o b u s d a , y e n g i l
a v t o m o b i l d a y u ris h tajribasiga eg a boMishlari kerak.
S u h b a t n i n g ta x m i n iy rejasi:
— B o la la r, e sla n g la r-c h i, h a y v o n o t b o g ‘iga biz n i m a d a borgan 
edik? 
(Avtobusda.)
— E s la y s i z m i , a v t o b u s q a n d a y e d i ?
(K atta, unga hamma
bolalar va ju d a ko 'p katta kishilar sig'gan edi.)
— U n i n g tas h q i to m o n i q a n d a y rangda edi? Qizilm i? K o 'k m i?
Ichki q i s m i, o ‘ti r g ‘ichlari q a n d a y ra n g d a edi?
— H a y d o v c h i q a y e rd a o ‘t i r g a n ed i? 
(Oldinda, rul yonida.)
— A y t i n g l a r - c h i , yengil a v t o m o b i lg a : „ N e x i a “ , ,,T i k o “ga

---

g u m h i m i z d a g i h a n i m a b o l a l a r s i g i s h i m u m k i n n i i ? N i m a u c h u n
s ig 'm a y d i? Ycngil a v t o m o b i lg a n e c h a kishi s ig ‘ishi m u m k in ?
— 
K im yengil m a s h i n a d a o ‘tirgan? N i m a u c h u n biz h a y v o n o t 
b o g l iga yayov k e tm a d ik ?
T a r b iy a c h i m a s h g ‘u l o t i s h l a n m a s in i t u z g a n d a b o l a l a r n in g
lu g ‘atiga qaysi s o 'z l a m i k iritish n i h a m d a q aysi g r a m m a t i k s hakl- 
larni fa olla shtirishni belg ilab oladi.
2. 
Ik k i t a - u c h t a s u h b a t m a s h g 'u lo tin i k u z a t i n g va k u za tishni 
quyidagi reja a so sid a a m a l g a oshiring:
M a s h g 'u l o t n i n g d a s t u r m a z m u n i q a n d a y ? B o l a la r b o g ‘- 
c h a s i d a t a ’li m - t a r b i y a ta l a b l a r ig a m o s k e l a d i m i ? B o la la rn in g
ta f a k k u r i n i va n u t q i n i riv o jlan tirish b o ‘y i c h a v a z if a la r u s h b u
yosh g u ru h lari u c h u n m o s m i ?
M a s h g 'u l o t n i n g t u z i l is h qism i q a n d a y ( s u h b a t q is m la rg a
t o ‘g kri k e la d im i), d a s t u r v az ifalarini hal e t i s h d a h a r b i r q ism n in g
rolini izohlang.
Berilgan sav o lla rn in g m a z m u n i q a n d a y , m a n t i q a n t o kg*rimi? 
T a r b iy a c h i ta n l a g a n m a v z u b o ‘y ich a d a s t u r m a q s a d i n i a m alg a 
oshirishga y o rd a m b e r a d im i? B olalarning ja v o b l a r i berilgan savolni 
yo ritishga y o r d a m b e r a d i m i?
K o ‘rgazm ali q u r o l t o ‘g ‘ri ta n l a n g a n m i ? Q o ‘yilgan vazifani 
y e c h is h d a k o 'r g a z m a n i n g roli q a n d a y ?
3. 
B olalar b o g 'c h a l a r i u c h u n d a s tu r l a r ( T e v a r a k - a t r o f bilan 
t a n i s h t i r i s h , n u t q o ‘s t ir i s h , b a d iiy a d a b i y o t ) a s o s i d a s u h b a t
m av zu la rin i ( t u rfi yosh g u r u h l a r i u c h u n ) tu z i b c h i q i n g va ularda 
d a s t u r m a q s a d in i k o krsating.

---

VIII BOB
B O L A L A R N I H I K O Y A Q I L I S H G A
( M O N O L O G N U T Q Q A ) O 'R G A T I S H
1- § . B olalarni m onolog nutqqa o ‘rgatish 
b o ‘yicha ish m azm uni va va/ifalari
M o n o l o g n u t q dialog n u tq q a nisb atan a n c h a m u rak k a b b o l i b .
bu b itta o d a m t o m o n i d a n a nialga o sh irilad ig an nutqdir. M o n o lo g
n u t q d a b i t ta kishi g ap ira d i, q o l g a n la r esa tinglaydilar. M o n o l o g
n u tq k o 'p c h i l i k k a q a r a t a a y tilad ig an n u t q b o 'lg a n i u c h u n , u b a r
d o i m m a n t i q i y j i h a t d a n izchil, g r a m m a t i k j i h a t d a n sh a k lla n g a n , 
h a m m a g a t u s h u n a r l i va ravon b o 'l i s h i kerak.
M o n o l o g n u t q yaxshi x o tiran i, n u t q n i n g shakl va m a z m u n i g a
d i q q a t n i y o 'n a l t i r i s h n i t a la b e ta d i. S h u n i n g bilan b ir v a q td a , 
m o n o l o g n u t q t a fa k k u rg a tay an a d i.
M o n o l o g n u t q lin g v istik ( t i l s h u n o s l i k ) t o m o n d a n h a m
m u r a k k a b h i s o b l a n a d i . M o n o l o g n u t q tinglovc hila rga tu s h u n a rli 
b o ‘lishi u c h u n y o y iq g a p la r d a n , a n iq l u g 'a t d a n foydalanish kcrak.
H i k o y a q il a o lish qobiliyati k ish ila rn in g m u l o q o td a b o l i s h
j a r a y o n i d a k a t t a rol o ‘ynaydi. B ola u c h u n esa bu qobiliyat bilish 
vositasi, o ‘z bilim larini, tasaw urlarini tekshirish vositasi hisoblanadi.
B o l a l a r d a m o n o l o g n u t q n i n g shakllan ish i u la rd a m a n t i q iy
t a f a k k u r n in g rivojlanishi bilan b o g kliqdir. B u n d a n ta sh q a r i, b o la 
nutqi m o n o l o g n u t q q a aylanishi u c h u n u tilning lu g 'a tin i va 
g r a m m a t i k t o m o n i n i erkin eg a lla g an b o klishi kerak.
R u h s h u n o s l a r n i n g a y tish ic h a , b o la la r d a m o n o lo g n u t q besh 
y o s h d a n b o s h l a b p a y d o b o ’ladi.
R u h s h u n o s D . B. E lk an in bu h a q d a slu in d ay yozadi: „B o la
h a y o t t a r z i n i n g o ‘zgarishi, k a tt a l a r bilan yangi m u n o s a b a t l a r n in g
va yangi tu r d a g i fa o liy a tlam in g shakllan ish i n u tq shaklini va u n in g
vazifasini ( x i z m a ti n i ) farqlashga olib keladi. M u o m a la n in g yangi 
vazifalari v u j u d g a keladi, bola o kz ta a ssu ro tla rin i, k e c h in m a la rin i, 
rejalarini (n i y a t in i ) kattalarga yetkazishga h arak at qiladi. N u t q n i n g
y a n g i s h a k l i — m o n o l o g t a r z i d a x a b a r q i l i s h , k o ' r g a n va 
e s h itg an lari t o ‘g 'r is i d a hikoya qilish p a y d o b o ‘la d ikt, bolalarn i 
h ik o y a q i l is h g a o ‘rgatish ja r a y o n i d a b a r k a n io l tarbiya b e r is h n in g
xilm a-xil m a s a l a la r i n i hal q iladi, aqliy rivojlanishga y o r d a m be-

---

radi. H ikoya qilib b e rish d a m a n t i q i y tafa k k u r, d i q q a t rivojJanadi. 
n u t q g r a m m a ti k j i h a t d a n s h a k l la n g a n b o 'lib , o 'z i n i tu t is h . j a m o a
o ld id a s o ‘zga c h iqish m a la k a s i hosil b o 'l a d i “ .
S h u m u n o s a b a t b ila n
b o l a l a r b o g 'c h a s i d a t a 'l i m - t a r b i y a
d a s t u r i d a b o la la m i h ik o y a q ilishga o ‘rgatish b o ky i c h a h a r bir 
y o sh gu ru h larig a ish vazifalari va m a z m u n i b e lg ila b b erilga n. Bu 
g u r u h b o la la rin i ta n is h h i k o y a va e r t a k l a r n i ( t a r b i y a c h i n i n g
savollari va kitobdagi r a s m l a r y o r d a m i d a , k e y i n c h a l ik m u staqií) 
s o 'z lu b berishga o 'r g a t il a d i, o 'y i n c h o q , b u y u m va ra sm m a z m u n i
b o ‘y ic h a hikoyani ( 3 —4 g a p d a n iborat) ta k r o r l a s h
k o 'n i k m a s i 
t a r b i y a l a n a d i , t a n i s h e r t a k l a r d a n o l i n g a n p a r c h a l a r n i s a h n a -
la shtirishda q a tn a sh is h g a o 'r g a t il a d i.
0 ‘rta g uruhlarda hikoya qilishga o ’rgatish vazifalari va ularning 
m a z m u n i a n c h a m u r a k k a b l a s h a d i . U s h b u g u r u h b o lalari birin ch i 
y a r im yillikda tan is h h i k o y a va e r ta k la rn i m u s t a q i í h o ld a q ay ta 
h ik o y a qilishga, as a r q a h r a m o n l a r i n i n g s u h b a t i n i ifodali s o 'z la b
berishga o'rgatiladi.
M a s h g 'u l o t la r d a b i r in c h i m a r t a o 'q i b b e r ilg a n k ic h ik e r ta k va 
hik o y a la rn in g m a z m u n i n i q a y ta hik o y a q ilishga , o 'r t o q l a r i hikoya 
q ilay o tg an d a e 'tib o r bilan tin g la sh g a, o 'y i n c h o q l a r , tu rli b u y u m l a r
va yil fasliarini tavsiflovchi ( a w a l ta rb iy a c h in in g s avollari, s o ‘ngra 
n a m u n a va reja a so sid a) h i k o y a t u z is h g a o ‘rg a tiladi.
Ikkinchi y a rim yillikda b o la la rg a ta n i s h e r t a k va h ikoyalarni 
tinglashni, ularda ishtirok e t u v c h i p e rs o n a jla rn in g g a p la rin i, o ‘ziga 
xos xususiyatlarini t u s h u n i s h n i , a s a r m a z m u n i n i h i k o y a qilay o t- 
g a n o 'r to q l a r in i n g n u tq in i d i q q a t b ilan e s h i t i s h n i, a s a r m a t n in i
bu z ib hikoya qilgan jo y la rin i p a y q a s h n i o 'r g a t is h d a v o m ettiriladi.
K atta va m aktabga tay y o rlo v g u n ih la ri u c h u n „ N u t q o ‘stírish“ 
boMimida b o la la m i h ik o y a q ilib berish g a 
0
‘rg a tis h y u z a s id a n olib 
b o rilad ig an ishlar. u la r n i n g m a z m u n i q u y i d a g i c h a b elgilangan:
Birinchi y a rim yillik. B adiiy a s a rla rn i q a y t a h ik o y a qilish 
m a l a k a s i n i
0
‘s t ir i s h . A d a b i y a s a r l a r n i m a z m u n l i , m a n t i q i y
izchillikda, a n iq va tasviriy, ifodali h ik o y a q i lis h g a o 'r g a tis h .
T a r b iy a c h i q a y ta h i k o y a q ilis h n i o ‘r g a t a y o t g a n d a b o la l a r
d iq q a tin i, ayniqsa, e r t a k n i n g b o s h l a n m a s i , t a k r o r l a n i b k e lay o tg a n
parchalarga, xulosa qismiga: hikoyalardagi q a h r a m o n l a r n i n g o 'z a r o
n u tq i kabilarga qaratish i lozim .
B o lalar a s a r v o q e a la r i n i s o 'z l a y o t g a n d a o v o z o h a n g i n i n g
x il m a - x i l t u r i n i ( s o ' r o q , h i s - h a y a j o n . h a y r a t l a n i s h , i l tim o s )
qoMlay bilishlariga erishish.

---

B o la la rg a o ‘y in c h o q l a r va b u y u m l a r h a q id a hik o y a tu zish n i 
o ‘rg a t a y o t g a n d a o ‘y i n c h o q l a r n i t a ’riflab berishga, u la rn in g o ‘ziga 
xos x u s u s iy a tla rin i k o ‘rsa tuvc hi belgilarni (rangi, shakli, q a n d a y
o 'y n a li s h i v a b o s h q a l a r ) a n iq s o 'z l a r orq a li ifodalashga o 'r g a tish .
Ijodiy hikoya qilish. 
B o la l a m i t a rb iy a c h i t o m o n i d a n belgi- 
lan g a n h i k o y a yoki e rta k n i n ih o y a sig a y etkazishga, qisqa, l o ‘n d a
j u m la la r tu zish g a, tasviriy vositalardan foydalanishga o'rgatish.
B o la la rn in g shaxsiy tajribalari va tarbiyachi tak lif etgan hayotiy 
m a v z u l a r a s o s i d a m a n tiq iy rivojlanib b o ru v c h i hik o y a yoki e r ta k
tu zish q o b iliy a tla rin i rivojlantirish: „ Q u v o n c h li k u n ‘\ „ X a fa b o 'l -
g a n k u n i m “ , „ M e h m o n d a “ , „ B i z n i n g o i l a “ , „ E n g y a q in o ‘rto- 
g ‘i m ‘\ „ D a m olish k u n i “ , „ D a d a m g a q a r a s h d i m “ , , , Q o ‘g ‘irc h o q
teatrig a b o r d i m “ va b o shqalar.
B o l a l a m i tu z a y o t g a n h ik o y a yoki e rta k la rid a ishtirok e tu v c h i 
q a h r a m o n l a r n i n g ru h iy k e c h in m a la r i n i bilishga o 'r g a tis h ; „ B i r in -
ch i q o r k\ „ Y a x m a l a k d a “ , „ Y a n g i yil b a y r a m i “ , „ Q o r b o b o “ , 
„ M e n s e v g a n fasl“ , „ T a s h q a r i d a q o r, u y im iz d a b a h o r “ , „ X o la - 
xola o ‘y n a d i k “ , „ K i m o l a d i - y o , s h u g i n a n i - y o “ o ‘yini, „ M e n
o n a m g a y o r d a m c h i “ , „ U k a m g a m e h r i b o n m a n “ va b o s h q a la r.
B o la la rg a s u r a tl a r b o 'y i c h a h ik o y a tu zish n i o 'r g a t a y o t g a n d a ,
a w a l o , u l a r n i n g m u s ta q il fik rla s h la rig a , s u r a td a ta s v irla n g a n
v oqealarga o ‘z m un o sab atlarin i bildirishlariga im kon yaratish kerak. 
S h u b ila n b irg a , ra s m d a aks ettirilg a n mavzuli v o q c a g a q a r a b
ilgari n i m a b o ‘lgani va keyin n i m a b o 'lis h i kerakligi h a q id a fikr 
y u ritishga u n d a s h . T a b ia t m a n z a ra la ri aks ettirilgan suratga q a ra b , 
u n d a g i g o ‘za llik n i, nafislikni ifo d ala y o lad ig an tasviriy s o ‘zlar, 
o ‘x sh atish v a s ifatlash lar i s h tir o k id a g a p tuzishga o ‘rgatib borish.
B o l a l a r n i n g birgalikdagi h a y o t tajribalaridan o lin g a n voqcalar: 
e k sk u rsiy a , say r, m e h n a t j a r a y o n i , jo n li va ravon h ik o y a qilib 
b erish m a l a k a s in i ta rbiya la sh. H i k o y a q ila y o tg a n d a t e v a r a k -a tr o f- 
dagi b u y u m , v o q e a - h o d i s a l a r n i n g n o m in i, u la rn in g o 'z ig a xos 
x u s u s i y a t l a r i n i , x a t t i - h a r a k a t l a r i n i t o ‘g kri i fo d a la s h g a , v o q e a -
larning vaq ti v a jo y in i k o 'r sa tish g a o 'rg atish . T o p i s h m o q la r o 'y la b
to p is h g a u n d a s h .
Ikkinchi y arim yillik. 
B o la la m i b ad iiy as a rlarm q a y ta hikoya 
qilishga o ‘rg a tis h n i d a v o m e ttirish.
B o l a l a m i m a n z a r a l i s u r a t l a r b o ‘y i c h a m a x s u s h i k o y a l a r
t o 'q i s h g a o 'r g a t i s h , ularn i su ra t m a z m u n i n i tu sh u n ish g a , su ra t- 
dagi m a n z a r a n i t e v a r a k -a tr o fd a g i m a n z a r a l a r bilan taq q o sla s h g a . 
o ‘z h i k o y a l a r i d a t a s v iriy s o ' z v a i b o r a l a r d a n f o y d a l a n i s h g a
216

---

o'rgatishni d av o m ettirish. Bolalar mustaqil h ik o y a tuzayotganlarida 
o g 'z a k i n u tq s h a k lla rid a n fo y d a la n ish la rig a e r ish ish .
Ijodiy hikoya qilish: ta rb iy a c h i t o m o n i d a n t a k l i f etilgan niavzu 
b o ‘y ich a voqea n i izchil d a v o m ettirib, tu g a l m a z m u n l i hikoya 
tu zish k o 'n i k m a l a r in i m u s t a h k a m l a s h , v o q e a s o d i r b o l g a n jo y , 
v a q t, tabiat m a n z a ra s in i q is q a c h a tas v irla sh , q a h r a m o n l a r n i n g
r u h i y k e c h i n m a l a r i n i k o l rs a tis h la r ig a a h a m i y a t b e r is h : „ G u l
b a y r a m i “ , „ N a v r o ‘z “ , „ O n a m l a r n i n g b a y r a m i “ , „ B a h o r keld i“ , 
„ M e n q u s h la r g a d o n b e r d i m “ , „ M e n o n a m g a y o r d a m c h i “ , 
„ T o m o r q a d a “ , „ M e n i n g m u s h u g i m “ , „ M e t r o d a “ , „ A v to b u s d a “ , 
„ T r o ll e y b u s d a “ , „ K o ‘c h a d a ‘\ „ B o z o r d a “ , „ D o ' k o n d a “ , „ A rq o n
o ‘y n a d i k “ , „ Q u v l a s h m a c h o q “ , „ B e k i n m a c h o q “ , „ M e h m o n -
m e h m o n “ m a v z u la rid a h ik o y a o ‘ylab t o p i s h g a u n d a s h .
M ustaqil t u z g a n h ik oyalarida gi p e r s o n a j la r g a q is q a c h a ta' rif 
b e r is h l a r ig a , u l a r n i n g x a t t i - h a r a k a t l a r i n i b a h o l a s h l a r i g a harn 
d iq q a t n i q aratish va o ‘rgatib borish.
M u s t a q i l t a n l a n g a n m a v z u b o ' y i c h a h i k o y a t u z i s h d a
v o q e a la rn in g izchilligiga, tug al m a n ti q q a e g a b o ‘lishiga, tasviriy 
ifoda vo sitalarid an o ‘rinli fo y d a la n ish la rig a a h a m i y a t berish.
M o n o lo g n u tq in i o ‘stiris h n in g y u q o r id a g i d a s t u r vazifalari 
va m a z m u n ig a k o 'r a b o g 'c h a n i n g o ‘rta g u r u h i d a g i b o l a l a r hik o y a 
qilib b e r is h n in g quyidagi t u rla rin i e g a lla sh la ri lozim :
1. T a n is h e r ta k va h ik o y a la r n i q a y ta h i k o y a q ilib berish.
2. M ashg'ulotlarda birinchi m arta o ‘qib berilg a n hikoya va aytib 
berilg a n qisqa e r ta k la rn i q a y t a hik o y a qilib b e r is h .
3. K o ‘rib t u rg a n n a r s a - b u y u m la r : o ‘y i n c h o q l a r , o ‘sim liklar, 
kiyim lar, id i sh -to v o q la r, m e b e l l a r va h o k a z o l a r b o 'y i c h a tasviriy 
h ik o y a tuzish.
4. V oqcaviy-sujetli r a s m l a r b o 'y i c h a t a s v iriy h ik o y a tuzish.
5. Bolalar o kz tajribalari asosida xotiradan hik o y a qilib bcrishlari.
K a tta g u ru h d astu rid a h ik o y a qilishning q u y id a g i turlari b ay o n
etilgan:
1. Badiiy asa rlarn i q a y ta hikoya qilib b e r is h .
2. N a r s a - b u y u m l a r : o ‘y i n c h o q l a r , o ' s i m l i k l a r . k i y i m -
kec h ak lar, idish-tovoqlar, m e b e lla r va h o k a z o la r h a q i d a hikoyalar, 
u la rn in g o 'z ig a xos xususiy atlarin i k o ‘r s a tu v c h i b elg ilarn i tuzish.
3. R asm lar b o ‘y ic h a tasviriy va v o q ea v iy h i k o y a tuzish.
4. Xotiradan o ‘z shaxsiy tajribasida kuzatgan v o q e a va hodisalami, 
narsalarni, b o g 'c h a d a va u y d a n im a la r q ilg a n in i, g u r u h d a va uyda 
b o klib o 'tg a n eng qiziqarli v o q e a la r h aq id a h i k o y a qilib berish.

---

5. T a 'I i m i y o 'y i n l a r aso sid a tasviriy hik o y a tuzish: , , Q o ‘- 
g ‘i r c h o q , o ‘y i n c h o q n i t o p “ , , , Q o 4g 4i r c h o q , m e n d a q a n a q a gul 
b o r “ , „ Q o 4g 4i r c h o q , t o p - c h i , y o n i m d a kim o 4tirib d i? ‘\ ,,Q o ‘- 
g 4i r c h o q , q o ‘li m d a g i s u r a tl a r q aysi c r t a k d a n o li n g a n in i t o p -
c h i ? “ va b o s h q a l a r .
6. Ijo d iy h i k o y a qilishga, t a rb iy a c h i t o m o n i d a n b o s h la n g a n
e r ta k va h i k o y a n i oxiriga y e tk a z ish , t a rb iy a c h i ta k lif c tg a n m avzu 
va reja 
a s o s i d a e r ta k yoki h ik o y a t o 'q i s h , berilgan 3 — 4 s o ‘z 
y o r d a m i d a e r t a k yoki hikoya t o ‘qishga o 'r g a tis h .
M a k t a b g a c h a tayyorlov d a s tu rid a h a m hik o y a qilib b e rish n in g
xuddi 
k a tt a g u m h d a g i kabi tu rla ri k o 'rsa tilg a n .
2 - § . B o la la r n i h ik o y a qilib b e r i s h g a
0
‘r g a t i s h d a
f o y d a l a n i l a d i g a n u s u llu r
B o l a l a r n i h i k o y a q ilis h g a o ‘r g a ti s h d a m a x s u s u s u l l a r d a n
fo y d a la n ila d i. U l a r d a n asosiylarini aytib o 't a m i z :
1. 
H ikoya nam unasini berish usuli. 
B u n d a q a n d a y d ir b u y u m n i 
( p r e d m e t n i ) y o k i v o q e a n i jo n li va q is q a tasvirlanadi. Bu usul 
b i r m u n c h a y en g il usul b o ‘!ib, t a rb iy a c h i bolalarga n a r s a - b u y u m ,
rasm , v o q e a h a q i d a ta y y o r h ik o y a aytib b e r a d i, bolalar hiko y an i 
t i n g l a b , o ‘z h i k o y a l a r i u c h u n m a z m u n t a n l a y d i l a r , l i n i n g
h a jm in i, izch illig in i belgilab 
olad ilar. S h u n in g u c h u n bu usul 
bolalarni h ik o y a qilib berishga o ‘rgatishga y o rd a m bca iv c h i ta 'lim iy
usul b o ‘lib h is o b la n a d i.
N a m u n a b o l a la r n in g taqlid qilishiga m o s bo'lishi, y a 'n i hajm i 
kichik, f i k r l a r izch il b a y o n qilin ish i, j u m l a l a r qisqa va g r a m m a ti k
j i h a t d a n t o 4g ‘ri tuzilishi lozim . M a s a la n , tarb iy a ch i o ‘y in c h o q n i 
tasvirlashga o ‘rgatishda o ‘zi bitta o 4y in ch o q n i olib, u haqda sh u n d ay
tasviriy h i k o y a tu zad i:
— 
M a n a b u a y iq c h a . U j i g a r r a n g , y u m s h o q b a x m a l d a n
yasalgan. U n i n g bosh q is m id a ikkita k i c h k in a q u lo q lari, ikkita 
q o p - q o r a , d u m - d u m a l o q k o ‘zlari, t u n i s h u g i bor. T u m s h u g 'i d a
esa b urni b o r. 
T a n a s id a 4 ta o y o g ‘i bor. A yiqcha o ‘y in ch o g ‘i bizga 
o ‘y n a s h u c h u n kerak.
B o l a l a r n a m u n a h i k o y a d a n y ax sh i fo y d a la n ish la ri u c h u n
uning m a t n i q isq a gaplardan iborat b o l i s h i va izchil bayon qilinishi 
kerak.
H i k o y a n a m u n a s i b o s h q a u su lla rg a n is b a ta n hikoya qilishga 
o 'rg a tish j a r a y o n i n i yengillashtiradi, b o la la r erishishi kerak b o l g a n
natija k o ‘rs a ti b beriladi. B u n d a n ta s h q a r i, n a m u n a b o la la r n in g
2 1 8

---

hikoya qilishlari lozim b o ‘lgan m a v z u la rn in g t a x m i n iy m a z m u n in i, 
u la rn in g h a jm in i, k e t m a - k e tlig in i belgilaydi.
T a r b iy a c h i n in g n a m u n a h ik o y a sid a n b o l a l a r n i hikoya q ilib 
berishga o 'r g a t is h n i n g d astlabki b o s q i c b l a r i d a n , s h u n in g d e k , yangi 
vazifa q o ‘yilganda yoki hikoya qilib bera olm ay d ig an bolalanga yordam
b e r is h d a foy d a la n ila d i. T a r b iy a c h in in g n a m u n a hikoyasini y o m o n
h ik o y a qiladigan 1 — 2 b o l a tak ro rla sh i m u m k i n .
N a m u n a h ik o y a u s u lid a n m a s h g 'u l o t n i n g b o s h i d a foydalanish 
kerak. U n d a n n i a s h g ‘u lo t oxirida f o y d a la n is h e sa h c c h q a n d a y
ijobiy natija b c r m a y d i , c h u n k i b o la la r n a m u n a h ik o y ag a ta q lid
qila o lm ay d ila r, o ‘z n u t q l a r i d a u n d a n f o y d a la n i s h im k o n iy a tig a 
ega b o ‘lmaydilar.
2. 
Hikoya rejasini berish usuli. 
H i k o y a rejasi 2 — 3 asosiy 
s a v o ld a n iborat b o 'l i b , fik rn in g k e t m a - k e t li g i n i va m a z m u n i n i
belgilaydi. N a m u n a u s u l i d a n foy d a la n ib h i k o y a qilib berish bilan
b o g 'l i q 2 — 3 m a s h g ‘u l o t d a n keyin h ik o y a n i reja asosida s o ‘zlab 
berishga o 'rg a tish m u s ta q il, yetakchi u s u l l a r d a n biri b o ‘lib q o ladi. 
B o lalar hikoyasi x ilm a -x il boMishi u c h u n ta r b i y a c h i o l d i n d a n
asosiy va q o ‘s h i m c h a reja tavyorlab q o 'y is h i k erak . Bir m a sh g ‘ulot 
j a r a y o n i d a s avollarni a lm a s h tiris h (y a n g il a s h ) b o la l a r d iq q a tin i 
faollashtiradi.
M as a la n , m a k ta b g a tay y o rlo v g u r u h i b o la l a r ig a o ‘z g u r u h
x o n a la r in i tasvirlash u c h u n t a x m i n a n q u y id a g i rejani tak lif etish 
m u m k i n :
1. X o n a n i kim t o z a saqlaydi?
2. S en x o n a n i y ig 4ishti rishda ( t o z a l a s h d a ) q a n d a y y o rd a m
b e r a s a n ?
5 yoshli b o la la r g u r u h i b ilan d astlabki m a s h g 'u l o t l a r d a , ag a r 
b o la rejadan c h e tla s h sa , u n i n g n u tq in i b o l m a s d a n , o xirigac ha 
tin g la b turish lo zim . A n i m o asta -se k in h i k o y a n i n g t o ‘Iiq yoki 
izchil em asligini a y tib , b o s h q a b o la la rn i j a v o b n i to 'ld iris h g a ja lb
qilishi kerak.
6 yoshli b o l a la r n in g hikoyasiga d a s t u r ta l a b l a r in i ( u la r n in g
m a q s a d g a q aratilganligi va izchilligiga) q o ‘y a d i. S h u n i n g u c h u n
b o la la rn i hik o y a rejasiga a m a l qilishga o krg a tis h kerak. A yniqsa, 
b u ra sm asosida h i k o y a qilish va o 'z t a j r ib a la r id a n hik o y a tuzishga 
taalluqlidir.
T arbiyachi hik o y a q ilu v ch in in g m a v z u d a n y oki rejadan c h e tg a 
c h i q i b k e t g a n i n i o ‘zi k o ‘r s a ti b g i n a q o l m a y , b a lk i b o l a l a r n i 
o ‘rto g ‘ining hik o y asin i n a z o ra t qilib b o r i s h g a j a l b qilishi kerak.

---

(H o z i r n i m a h a q i d a hik o y a qilib berish k era k ? H a m m a g a t u s h u -
narii boMishi u c h u n a w a l n im a n i h ik o y a qilib berish y ax sh iro q ? )
H ik o y a n a m u n a s i n i berish h ik o y a q ilishga o ‘rg a tish n in g e n g
yengil u su li, h i k o y a rejasi berish usuli e sa a n c h a qiyin. Bu usul 
m u rak k a b b o ‘lishiga q a ra m a y , bolalarni h ik o y a qilishga o ‘rgatishda 
keng t a r q a l g a n m u h i m usul h iso b lan ad i.
3. Rejani j a m o a b o ‘lib m uhokam a qilish usuli. 
Reja a so sid a 
h ik o y a t u z i s h v a u n in g m a z m u n i n i b o y itish n i y engillashtirish 
m a q s a d id a , re ja n i j a m o a b o ‘lib m u h o k a m a qilish tavsiya etiladi. 
Bu u s u ld a n k a t t a va m ak tab g a tay y o rlo v g u ru h la r id a reja a so sid a 
hikoya q il is h g a o 'r g a t i s h n i n g d astlab k i b o s q ic h id a foydalaniladi. 
M asa la n , t a r b i y a c h i bolalarga s h u n d a y y o 'I Ia n m a beradi: „B iz 
q a n d a y q ilib j o ‘j a b o q q a n i m i z n i g ap irib bering. J o ‘j a la r q a y e r d a n
p a y d o b o l a d i ? U l a r n i q a n d a y p a rv a ris h qildingiz? J o ‘j a l a r k a tta
boMganda, u l a r q a n d a y boM ishdi?“
Bu u s u l n i n g m o h iy a ti n i m a d a n iborat?
H i k o y a n i tu z i s h g a q a d a r t a rb iy a c h i b o la la r hilan b irgalikda 
re ja d a g i a y r i m s a v o l l a r n i m u h o k a m a q i l a d i , y a ’ni h i k o y a
m a z m u n in in g xilm a-xil boMishi im koniyatlarini ko‘rsatadi. Rejadagi 
bir savolga ( m a s a l a n , „B o la q a n d a y k u c h u k c h a to p ib o l d i ? “ ) bir 
necha bola jo y i d a o ‘tirgan holda javob berishini taklif etadi. Bolaning 
jo y id a o ' t i r g a n h o l d a j a v o b b crishi — bu hali hikoya e m a s , balki 
b ir yoki b i r n e c h a gap. H ik o y a rejasini j a m o a b o 'lib m u h o k a m a
q il is h u s u ü e s a b o l a l a r n i n g t a s h a b b u s k o r l i g i n i j o n l a n t i r a d i ,
f a o lla sh tira d i, b o l a l a r n i n iu ra k k a b j a r a y o n h is o b lan g an m ustaqil 
hikoya t u z is h g a o ‘rgatadi.
4. J a m o a b o ‘lib hikoya tuzish usuli.
Bu usul o kziga xos b o 'lib , u n d a n b o lalarni ijodiy hik o y a 
tuzishga o 'r g a tis h d a foydalaniladi. O ld indan belgilab q o kyilgan hikoya 
rejasini k e t m a - k e t m u h o k a m a qilish jara y o n id a tarbiyachi va bolalar 
a y r i m j a v o b l a r n i t i n g l a y d i l a r , u l a r d a n q aysi biri y a x s h i r o q
ekan lig in i m u h o k a m a qiladilar. T a r b iy a c h i ularni o kylab to p ilg a n
h ik o y a n in g b o s h l a n i s h i sifatida tak ro rla y d i. S o ‘ngra navbatdagi 
e n g yaxshi savol t a n l a n a d i, t a rb iy a c h i esa aytilgan e n g yaxshi 
j u m l a l a r n i n g v a o ‘z i n i n g gapini birlash tirib , kichik hik o y a tu zad i.
O x i r i d a h i k o y a tarb iy a ch i t o m o n i d a n t a k ro r la n a d i, s o 'n g r a
2 — 3 b o la ta k r o r la y d i . Bu u s u ln in g m o h iy a ti s h u n d a k i, m a s h -
g 'u l o t d a b a r c h a b o l a l a r faollik k o l rsa tish ad i, u la rn in g xayollari 
a s t a - s e k i n l ik b i l a n s h a k lla n a d i. B iro q b u u s u ln in g b ir q a t o r
k a m c h ilik la ri m a vjud: b o la la rn in g n u tq faoliyati ju m la la rn i tuzish, 
220

---

s o ‘zlarni ta n la s h b ila n g in a c h e g a r a l a n a d i , u l a r m o n o l o g n u t q n i
rivojlantirish u s t i d a kam m a s h q q ila d ila r. S h u n i n g u c h u n b u
u s u ld a n fo y d a la n ish c h c g a ra la n g a n .
5. Hikoyani qismlar b o'yicha tu zdirish usuli.
A y rim m a s h g 'u l o t l a r d a h ik o y a n i q i s m l a r b o ‘y ich a t u z d iris h
u s u l i d a n f o y d a l a n i s h m u m k i n , b u u s u l h i k o y a t u z i s h n i
yen g illash tirad i, c h u n k i to p s h iriq h a j m i k a m a y a d i . S h u n i n g d e k ,
m a s h g 'u l o t a n c h a qiziqarli va x i lm a -x il b o ‘lib, h i k o y a la r t o ‘liq v a
c h u q u r m a z m u n g a ega b o ‘ladi, k o ‘p b o l a l a r d a n s o ‘rash i m k o -
niyati vujudga keladi.
M a z m u n i a l o h i d a qism la rg a yengil a jra la d ig a n ra sm larni q is m
b o 'y ic h a tasvirlash m u m k in . M a s a la n , b o l a l a r u s h b u ra s m l a r n i 
q i s m b o ‘y i c h a ta s v irla s h la r i m u m k i n : „ T o v u q l a r “ , „ M u s h u k
bolalari b i l a n “ , „ E c h k i bolalari b i l a n “ , „ S i g i r b u z o g ‘i b i l a n “ , 
„Q ish k i o ‘y i n l a r “ v a h o k az o la r.
T a rb iy a c h i tasviriy hikoya u c h u n m a v z u t a k l i f e ti s h d a n avval 
r a s m n i k i c h i k - k i c h i k q i s m l a r g a a j r a t i b c h i q a d i . M a s a l a n ,
„ Q u y o n l a r “ d c g a n m a v z u d a tasviriy h i k o y a tu z i s h d a ta r b i y a c h i 
b o l a l a r n i s h u n d a y o g o h l a n t i r a d i : „ Q u y o n l a r h a q i d a h i k o y a
qilam iz , a m m o h a m m a s i n i b ir y o ‘la e m a s , b alki q u y o n l a r h a q i d a
h a m m a n a r s a n i x o tirla sh (esga t u s h i r i s h ) u c h u n ta rtib b i l a n
g a p i r a m iz “ . S o ‘n g ra h a r b ir q is m u c h u n reja t a k l i f etish m u m k i n .
M asalan: „ H o z i r , b o la la r q u y o n n i t a n a s i n i m a b ilan q o p l a n -
g anligini, u n i n g t u m s h u g ‘i q a n d a y e k a n li g i n i , u q a n d a y h a r a k a t
qilishini ( y u r is h i n i ) e s la y m iz “ .
Bu rcja a so s id a 2 — 3 b o la h i k o y a qilib b e r g a c h , n a v b a td a g i 
qismga o ‘tiladi: „ B iz n in g quy o n larim iz q a y e r d a yashashini, katagida 
n i m a l a r b orligini, u l a r n im a u c h u n k c r a k lig in i g ap irib b e r i n g “ . 
S o ‘ngra q u y o n n i n g oziqlari, kim u l a r g a g ‘a m x o ‘rlik qilishi va 
h o k a z o la r h a q id a h ik o y a qilib berish m u m k i n . M a s h g ‘ulot o x irid a 
n u tq i yaxshi, h ik o y a qilish m alak a si riv o jla n g a n b i r b o la r a s m d a
tasvirlangan n a r s a l a r h a q id a batafsil g a p i r i b berishi m u m k in .
6. Savollar berish usuli.
Bu usul h ik o y a qilishga o ‘rg a tishda ik k in c h i darajali a h a m i y a t
kasb etadi.
S av o llar, a s o s a n , h ik o y a a y tib b e r i l g a n d a n keyin a n i q l ik
kiritish va t o 'l d i r i s h m a q s a d id a b erila d i.
7. Aytib turish usuli.
H ikoya qilish j a r a y o n id a b o la q a n d a y d i r x ato g a y o l q o 'y i s h i
yoki a y r im j o y i n i e s d a n c h i q a r g a n d a s o ‘z y o k i g a p n i a y t i b

---

t u r is h d a n fo y d a la n i s h o 'r in l i . B o lan in g x a to sin i t o ‘g krilash yoki 
h ik o y a n in g e s d a n c h i q a r g a n jo y in i aytib tu ris h y etarlic h a b a la n d
o v o z d a , s a m i m i y boMishi kerak. Bola ta r b i y a c h i n in g tu zatishini 
ta k ro rla sh i s h a r t e m a s . aks h o ld a u o ‘z h ik o y a s in in g d a v o m in i 
y o ‘q o t i b q o ‘y a d i. B o l a l a r h i k o y a q ilib b e r a y o t g a n l a r i d a u l a r
n u tq id ag i x a t o l a r n i e ’tib o rsiz qold irish k e ra k e m a s — x ato n i 
hik o y a j a r a y o n i d a t o ‘g ‘rilash m u m k i n , a g a r k o 'p c h ilik b o la la rd a
x ato u c h r a y d i g a n b o ‘lsa, ta rbiya chi u lar b ila n lu g 'a t ustida ishlash 
yoki g r a m m a t i k t o lg ‘ri n u t q n i, n u t q n i n g to v u sh m a d a n iy a tin i 
sh a k lla n tirish u c h u n tash k il etiladigan m a s h g ‘u lo tla rd a s h u g ‘u l -
lanadi.
8. B aholash usuli.
Bu u s u ld a n f o y d a la n i s h n i n g asosiy m a q s a d i sh u n d a k i, b a h o
fa q at hikoyasi b a h o l a n a y o t g a n bolag ag in a t a ’sir etib q o l m a s d a n ,
balki hik o y a t u z is h i
lo z im b o l g a n b o s liq a bo lalarg a h a m t a 's i r
q i l s i n . S h u n i n g u c h u n b u u s u l d a n m a s h g ' u l o t d a v o m i d a
fo y da la nila di. M a s h g ‘u l o t o x irid a berilg a n b a h o . o lz niohiyati 
b ilan fo y d a siz d ir, b u n d a n tash q ari, b a r c h a tin g la n g an hik o y a- 
larn in g sifati q a n d a y boMganligini bola e s d a s a q la sh d a q iy n alad i, 
m a s h g ‘u lo tn in g o x i r i d a u la r to q a ts iz la n a d ila r va b u n in g natijasida 
t a r b i y a c h i n in g k o 'r s a t m a l a r i n i idrok e t a o lm a y d ila r. H a r b ir 
h ik o y a n i batafsil b a h o l a s h s h art em as . b iro q ayrim hikoyalardagi 
b i r o r a h a m iy a tli t o m o n n i , izchillikni, yan g ilik n i yoki k a m c h i -
liklarni (lu g ‘ati, o v o z k u c h i, q o m a tin i n o t o ‘g ‘ri tutish va h o k a z o ) 
aytib o ‘tish k erak .
M a s a la n , i k k ita o ‘y i n c h o q n i stol b o 'y l a b yurgizib, h a r a k a t- 
larini a n iq a y tib , h i k o y a qilib berish topshirigM berilgan.
T a r b iy a c h i h i k o y a qilib berg an b o l a n i n g hikoyasini s h u n d a y
baholaydi: „Y ash a, S alim . Sen birinchi b o 'l i b hikoya qilib bersang- 
d a , o ‘rd a k c h a ! a r q a n d a y h a r a k a t q ilishlarini aytishni e sin g d an
c h iq a r m a d i n g . S e n i n g h ik o y a n g n i qiziq ib tin g la d ik “ .
B a 'z a n o ‘r t o q l a r i n in g hikoyasini m u h o k a m a qilishga b o la - 
l a rn in g o ‘zini h a m j a l b qilish m u m k in . Bu usul katta g u r u h la r d a
q o l l a n i l a d i . C h u n k i 6 yoshli bolalar h i k o y a n in g sifatini ( t o ‘liq- 
ligini, q iziq arlilig in i, ifodaliligini va b o s h q a l a r n i) ayta oladiiar.
S h u n d a y q i l ib , ta r b i y a c h i b o la la r n i h ik o y a qilib b erish g a 
o ‘rg a tish d a fo y d a la n i la d ig a n h a m m a u su lla rn i j u d a yaxshi bilishi 
v a b u u s u l l a r d a n s h a r o itg a qarab, m a s h g ‘ulo t u c h u n yetak c h i 
u su ln i ta n la s h i k erak .

---

3 - § . A dabiy a s a r l a r n i q a y t a h ik o y a qilish
Q a y ta h i k o y a qilish — h i k o y a q i l i s h n i n g b irin c h i tu ri h i s o b -
lanadi. Q a y ta h ik o y a qilish t i n g la n g a n b ad iiy asarlarni m a ' n o l i
o g ‘zaki n u t q d a tak ro riy ay tis h d ir. Q a y t a hikoya qilish b o l a l a r
badiiy n u t q i n i n g rivojlanishiga, e m o t s i o n a l va obrazli s o ‘z l a r n i
t a n la s h g a o ‘rg a ta d i, jonli s o ‘zni c g a ll a s h g a y o r d a m b c r a d i, a s a m i
tinglay bilish, u n i n g n i a z m u n i n i t u s h u n i s h k o 'n i k m a s i n i o ‘s t i -
radi, u la rn i b a y o n qilishdagi iz c h illik n i, m u a llifn in g ifoda u s u l i n i
eslab q o lis h g a , as a rn i t u s h u n ib , j a m o a o l d i d a o g 'z a k i a y tib b e r a
olish m a l a k a s in i shakllantiradi.
Q a y ta h ik o y a qilishga o krgatish sa n ia r a li b o i i s h i u c h u n , e n g
avvalo, q a y ta h i k o y a qilish u c h u n m a t n l a r n i t o lg kri ta n la s h l o z i m .
H a r b i r a s a r b o la la r d a j a m i y a t i m i z u c h u n z a r u r b oM gan 
sifatlarni tarb iy a la s h i va riv o jlantirishi k erak . Q a y ta h ik o y a q i l is h
u c h u n a s a r t a n l a n g a n d a q u y id a g i t a la b l a r g a am al qilish k e r a k :
y u q o r i b a d i i y q i m m a t g a , g ko y a v i y - m a n t i q i y y o ‘n a l i s h g a e g a
boT ishi, j o ‘s h q in lig i, fikrning yangilig i v a b a y o n n i n g o b ra z lilig i, 
v o q e a la rn in g ketm a-ketliligi, m a z m u n i n i n g qiziqarliligi. S h u b i l a n
bir q a t o r d a , b a d iiy asa rn in g h a jm i v a u n i n g b o la y o sh ig a m o s
kclishini h a m h iso b g a olish m u h i m a h a m i y a t g a ega.
U s h b u talablarga xalq erta klari, h a jm i u n c h a katta b o ' l m a g a n
h i k o y a la r m iso l b o ‘la olish i m u n i k i n . S h u n in g d e k , d a s t u r d a
b o l a la r n in g q a y t a hikoyalariga b i r q a n c h a ta la b la r q o ‘yilgan:
\ ) r n a ’n o s ig a t u s h u n g a n h o l d a , y a ’ni m a t n n i t o i i q t u s h u n i b
hik o y a qilish;
2) asa rn i t o i i q b ay o n etish , y a ’ni as a rd a g i m u h i m j o y l a r i n i
t ash lab k e t m a s d a n bayon etish;
3) izchillik ( k e tm a -k e tlik ) b i l a n h ik o y a qilish;
4) m u a l l i f m a tn id a g i lug‘a t l a r d a n v a ib o ra la rd a n f o y d a la n i s h ,
a y rim s o ‘zla rn i u la rn in g s i n o n i m l a r i b i l a n alm ash tirish ;
5) t o ‘g‘ri o h a n g d a n foydalanish, u z o q pauzalarning b o 'lm a s lig i;
6) o g ‘zagi n u t q m a d a n iy a tig a e ' t i b o r berish: q a y t a h i k o y a
q i l a y o tg a n d a g a v d a n i t o kg ‘ri t u t is h , t i n c h tu rish , t i n g l o v c h il a r g a
m u ro ja a t qilish, n u t q n i n g i n t o n a t s i o n m a ’n o d o rlig id a n ( i f o d a li l i-
g id a n ) f o y d a la n is h , y e ta rlic h a b a l a n d o v o z d a t o v u s h la rn i a n i q
talaffuz 
etish.
U s h b u t a l a b l a r n in g b a r c h a s i b i r - b i r i bilan uzviy r a v i s h d a
b o g ‘liq b o ' l i b , b u l a r d a n b i r o r t a s i n i h a m e ' t i b o r d a n c h e t d a
q o ldirish m u m k i n emas.

---

Q a y ta hikoya qilishga o‘rgatish usullari
M a ’lu m ki, q a y t a h i k o y a qilish m o n o l o g n u t q n i sh a k lla n - 
tiris h d a e n g b ir in c h i b o s q i c h h isoblanadi. S h u n in g u c h u n h a r 
b ir b o la q ay ta h ik o y a q ilis h n i yaxshi egallab olishi shart. B uning 
u c h u n h a r xil u s u i l a r d a n foydalaniladi. B u la r quyidagilar:
1. Tarbiyachining b o la bilan birga q a y ta hikoya qilishi.
T a rb iy a c h i b u u s u l d a n q a y ta hikoya q ilish g a o 'r g a tis h n in g
dastlabki b o sqichida, a y n iq s a , hikoya qilib b era o lm ay d ig an bolalar 
b i la n ishlashda k e n g fo y d a la n is h i kerak.
Q a y ta hikoya qilish ja ra y o n id a tarbiyachi bolalarga sezdirmagan 
h o ld a gavdasini t o ‘g ‘rilashi, im o -ish o ra, k o ‘z q a ra s h i bilan dalda 
b c r is h i m u m k i n , m a s h g ‘u l o t n i n g o x irid a e s a , a l b a t ta , b o lan i 
m a q ta s h kerak: „ Y a s h a , e n d i b o s h q a b olalarga hik o y a qilish yengil 
boMadi. F aqat keyingi s a f a r b a la n d ro q o v o z d a hik o y a qilgin“ .
2. Qayta hikoyani takrorlash.
Bu u s u ld a n k o ' p r o q o ‘rta va katta g u r u h l a r d a foydalaniladi. 
Bu b o la u c h u n a n c h a m u r a k k a b boMgan u s u ld ir, c h u n k i u 
ta r b i y a c h i n in g h ik o y a s ig a a l o h i d a lu q m a ta s h la s h (gap qistirish) 
b ila n birga, t o 'l i q j u m l a l a r n i h a m ta k ro rla s h ig a t o ‘g'ri keladi.
3. So*z va ju m la la rn i aytib turish.
Bu usul q a y t a h i k o y a q i l is h n i n g r a v o n li g i n i , izchilligini 
t a ’m i n la y d i, u z o q p a u z a qilishga y o l q o 'y m a y d i . Bu u suldan 
k o ‘p ro q bola a s a r m a t n i n i n g ayrim jo y la rin i e s d a n c h iq a r g a n d a
foydalaniladi.
A g a r b o la j u d a y a x sh i h ik o y a q ils a -y u , b iro q n u tq su r'a ti 
j u d a s e k in b o ‘lsa, t a r b i y a c h i p a u z a v a q t i d a s a b r - t o q a t bilan
h ik o y a n in g d a v o m i n i k u z a tish i: bolan in g g a v d a holatiga c 't i b o r
b ila n q arash i, d a l d a b e r is h i orqali bola d i q q a t in i t o ‘plashi kerak.
A gar bola h ik o y a q ila y o tg a n vaqtda te b ra n ib (chayqalib) tursa, 
b o s h i n i egsa, q o l i b i l a n o r t i q c h a h a r a k a t l a r n i q ilsa, u n i n g
hikoyasini b o ‘lib t a n b e h b e ris h y a ra m a y d i, balki b u n d a y h o llard a 
i m o - i s h o r a , k o ‘z q a r a s h i b i l a n lining x a t o s i n i , k a m c h ilig in i 
tu z a tis h i, hik o y a q ilib b e r g a n d a n keyin esa h a m m a g a eshitilarli 
qilib: „ H ik o y a q i l a y o t g a n i n g d a tin ch tu ris h in g . b o s h in g n i pastga 
e g m a s d a n , o ‘rto q la r i n g g a q a r a b turishing k e ra k . ax ir u l a r sen in g
hik oyangni t i n g l a s h a d i - k u “ , d e b aytishi kerak. T arbiya chi bolan in g
b u n u q s o n la rin i k u n d a l i k k a belgilab q o ‘ysa, m a q s a d g a m uvofiq 
b o 'l a d i . C h u n k i k ey in g i q a y ta hikoya qilib b e ris h m a s h g ‘u lo tid a n
o l d i n y a n a b i r m a r t a b o l a n i o g o h la n tiris h d a b u n d a n foydalanadi.

---

T a r b iy a c h i a y tib tu ris h orqali, b o l a n i q a y t a hik o y a q i l a y o t g a n i d a
y o ‘l q o kyg an g r a m m a ti k xatolarni t o 'g 'r ila y d i. Bu usul q a y ta h i k o y a
qilishga o ‘rg a tis h n in g keyingi b o s q i c h l a r i d a h a m q o l l a n i l a d i .
4. S a v o lla r berish.
B u u s u l k e n g t a r q a l g a n b o ‘lib , u m u q a d d i m a ( k i r i s h )
suhbatida va m a s h g ‘ulot jara y o n id a qoMlaniladi. Q ayta hik o y a qilish
m a s h g ‘u l o t i d a f o y d a l a n i l a d i g a n s a v o l l a r n i s h a r t l i r a v i s h d a
ishlatilishiga va m aqsadiga q a r a b b i r q a n c h a t u r k u m g a a j r a t i s h
m u m k in . H i k o y a q ilo lm ay d ig a n b o l a l a r g a q ay ta h ik o y a q i l is h n i
b o s h l a g u n g a q a d a r y o r d a m c h i s a v o l l a r b e r is h m u m k i n , b u
h ik o y a n i b o s h l a s h g a y o rd a m b e r a d i , m a s a l a n : „ S e n n i m a h a q i d a
hik o y a q ila s a n , o la q u yon t o ‘g ‘r i s i d a m i ? M ayli, kel b o s h l a y m i z .
K u n l a r d a n b i r k u n i jik k ak k in a o la q u y o n sh e rik la rig a ...“ . Y o k i :
„ T u r n a T u lk in i o ‘zi bilan olib, o s m o n g a k o ‘tarilibdi va u n g a n i m a
d e b d i ? Y e r n i k o ‘r y a p s a n m i ? M a n a s h u T u r n a n i n g a y t g a n
gaplarini, T u l k in in g esa javobini a y tib bering... H a , m u s h t u m d a y .. .
Bu yogMni o 'z i n g d av o m e t ‘\
B ola q a y t a h ik o y a q ilib b e r g a n d a n key in , a l b a t t a , s a v o l
b e r is h d a n fo y d a la n ish m u m k in . Bu a s a r m a z n i u n i n i b o l a q a y
d a ra ja d a t u s h u n g a n i n i a n iq la s h g a y o r d a m b erad i, m a t n n i q a y t a
hik o y a q ila y o tg a n vaqtda ta sh la b k e t i l g a n jo y larin i tik la sh g a y o r ­
d a m b eradi.
A yrim h o lla rd a qayta hik o y a q i l is h d a n keyin q a h r a m o n l a r n i n g
fe’I-atvori yoki u la rn in g ifodali n u t q i h a q i d a savol berish m u m k i n .
Q a y ta h ik o y a qilish 
0
‘rtasida u n c h a k atta b o 'l m a g a n m a s h q l a r
0
‘tkazish y o k i k o ‘rsatm a b e r i s h d a n f o y d a la n ish m u m k i n . S h u -
n in g d ek , a s a r m a t n i n i n g ay rim j o y l a r i n i y a n a bir m a r t a ta k r o r l a s h
u sulini q o ‘llash m u m k in .
5. Rag‘batlantirish.
Q a y ta h ik o y a qilish j a r a y o n i d a ta r b i y a c h i b o lan i j i l m a y i s h ,
b o s h in i q i m i r l a t is h (ta s d i q la s h ) , q i s q a s o ‘z a y tish ( „ Y a s h a “ , 
„ B a r a k a l l a “ ) b ila n r a g 'b a tla n tira d i.
Q a y ta h i k o y a qilib b e r g a n d a n s o ‘n g b o la n i m a q ta y d i. B l i n d a
q ay ta h i k o y a q ilis h n in g b iro r ijo b iy sifatin i t a ’kidlab o ‘tad i.
6. Q is m la r bo ‘yicha qay ta hik o ya qilish.
Bu usul b o l a l a r idro k in in g q i m m a t i n i y o 'q o t m a y d i , c h u n k i
q a y ta h i k o y a qilish u c h u n b o l a l a r g a m a z m u n i ta n is h b o klg a n
a s a r t a n l a n a d i.
Q is m lar b o ‘y i c h a q a y t a hik o y a qilish u s u l i d a n
fo y d a la n ib , m a s h g ‘ulotni ta sh k il e t i s h j a r a y o n i b o l a l a r d a n k u n
d a v o m i d a s o 'r a s h im k o n in i y a r a t i b b e ra d i.
15 — Q. Shodiycva
225

---

7. 
Roiiarga bo'lib q a y ta hikoya qilish.
Bu usui n u t q n i n g m a 'n o d o r l i g i n i (ifo d a lilig in i) s h a k lla n - 
tiris h g a y o r d a m b e r a d i . T a r b iy a c h i t o m o n i d a n ishtirok etuvchi 
s h a x s l a r x a r a k t c r i n i n g i z o h l a n i s h i b o l a l a r n u t q i n i n g o y d i n l a -
shishiga, diqqatining faollashishiga katta t a 's i r ctadi. Roiiarga b o klib 
q a y t a hikoya qilish o ‘rta g u r u h d a n boshlab q o l l a n i la d i . Bu usuldan 
m a s h g ‘u lo tn in g o x i r i d a f o y d a la n ish m a q s a d g a m uvofiqdir.
8. O 'yin usuli (dram alashtirilgan o ‘yin).
Bu usu ld a p e r s o n a j l a r n i n g (ishtirok c tu v c h i l a r n in g ) l u q m a
t a sh la s h la r i h a r a k a t l a r b i l a n boshqariladi: b o l a l a r i m o - i s h o r a d a n ,
h a y v o n l a r n i n g o v o z la r ig a ta q lid qilishdan va b o s h q a l a r d a n keng 
f o y d a l a n a d i l a r , b i r o q o ‘y i n u c h u n h e c h q a n d a y n i q o b l a r ,
d e k o r a t s iy a l a r t a l a b e t i l m a y d i . T a r b iy a c h i avval o kzi m u a l l if
n o m i d a n g ap ira d i, s o ‘n g r a b o la gapiradi. D a stla b rolni ijro etish 
u c h u n n u t q i b o ‘sh r i v o j l a n g a n b o l a l a r c h i q a r i l a d i . D r a m a ­
las h tirilg a n o ‘yin 5 d a q i q a d a v o m etadi. T u rli y o s h g u ru h la r id a
q a y t a hikoya qilib b c r is h g a o krgatish m a s h g ‘u lo t in i n g tuzilishi 
( o ‘t k a z is h u slu b iy o ti) h a r xil b o l a d i .
Q a y ta hik o y a q ilish u c h u n tan lan g a n m a t n b o la la r u c h u n
t u s h u n a r l i b o l i s h i k e ra k .
Q a y ta hik o y a q ilish m a s h g ‘ulotlari h a r b i r y o sh g u ru h in in g
sh a x siy xususiyatlarini, u l a r n i n g qayta hik o y a qilish qobiliyatlaritii 
h iso b g a oigan h o ld a tu z ila d i.
Bu yoshdagi b o l a l a r n i q a y t a hikoya qilishga o ‘rgatish ularga 
t a n i s h b o ‘lgan e r t a k l a r n i ( „ B o ‘g ‘i rso q ‘\ „ S h o l g ‘o n i “ , , ,B o ‘ri 
b i la n e c h k i “ , „ O c h k o ‘z i t “ ) tak ro rla s h d a n b o s h la n a d i. T arb iy a ch i 
k i c h k i n t o y b o la la rn i q a y t a h ik o y a qilishga o ‘rg a tis h d a quyidagi 
u s u l d a n fo y d a la n a d i. B o l a l a r tarb iy a c h in in g t a k ro r iy hikoyasidagi 
b i tta - i k k i ta s o 'z n i y oki t o 'l i q gapni ta k rorla ydila r:
— C h o l bilan k a m p i r ...
— Y a s h a s h a r e k a n .
— Bir kuni c h o l...
— S h o lg ‘o n i e k ib d i.
S o kn gra b o la la r s e k i n - a s t a savollar y o r d a m i d a q ay ta hikoya 
q ilish g a o ‘rgana b o s h l a y d i l a r . Savollar v o q e a la r ketm a-k etlig in i 
b elgilashga, ishtirok e t u v c h i l a r n in g n o m i n i a y tish g a qaratilgan 
b o l a d i :
— B o‘g ‘ircoq k i m n i u c h r a td i?
— Q u y o n n i.
A g a r boia e r t a k n i n g b o s h la n is h in i yaxshi eslab qolg an b o l s a ,

---

u h o ld a uni m ustaqil hik o y a qilib b era o lad i. S o 'n g r a q ay ta hikoya 
q iü s h j a r a y o n id a b o l a qiynalsa, t a rb iy a c h i y o r d a m l a s h a d i , y a 'n i
m a t n n i esiga t u s h i r is h d a n f o y d a la n ila d i, b u e r ta k m a z m u n i n i
o s o n t a k ro rla sh g a y o r d a m b eradi.
Q isqa xalq e r ta k la rin i q a y t a h ik o y a q i l is h d a n s o ‘ng kichik 
h a j m d a g i h î k o y a l a r n i q a y t a h i k o y a q i l i s h g a o ‘tishi m u m k i n
(M i r n u ih s i n . „ O l x o ' r i “ , „ T o s h “ ).
M a s h g ‘u l o t d a asa rga is h la n g a n i l lu s t r a ts i y a la r k o ï s a t i l a d i .
K o 'rsa tish savollar, k o krs a tm a la r berish b i l a n birga q o 's h i b olib
b oriladi. Illustratsiyalarni asa rn i o ‘qib b e r i s h d a n avval yoki o ‘qib 
b e r g a n d a n k eyin k o ‘rsatgan m a 'q u l . T a r b i y a c h i s h u n d a y deydi: 
„ H o z i r m e n sizlarga r a s m l a m i k o ‘r s a t a m a n , s o ‘ng ra hik o y a o kqib 
b e r a m a n “ yoki „ H o z i r h ik o y a n i o ‘q ib b c r a m a n , s o ‘ng ra s m l a m i
k o kr s a t a m a n “ .
0 ‘rta g u ru h d a bolalarni qayta hikoya qilishga o 'rg atish d a a n c h a
m u ra k k a b b o l g a n v az ifalar hal etiladi: b o l a l a r n i kichik hajmli va 
ta n is h boMgan e r t a k v a h ik o y a la rn i h i k o y a q ilib berishga o 'r g a t ib
q o l m a s d a n , balki a s a r q a h r a m o n l a r i n i n g g a p l a r i n i ifodali qilib 
b a y o n etishga, b o s h q a b o la la rn in g q a y ta h i k o y a qilishlarini d iq q a t 
bilan tinglashga va m a t n g a taalluqli b o ‘l m a g a n ju m la la r n i top ish g a 
o ‘rgatadi. U s h b u g u r u h d a b o la la r b u t u n yil d a v o m i d a 8 — 10 ta 
a d a b i y m a t n n i ( o ' z b e k e r t a k l a r i d a n „ T u l k i b i l a n T u r n a “ , 
„ M a q ta n c h o q q u y o n “ , „Fil va x o lroz“ , „ lkki o ‘rto q “ , A. O ripov- 
n ing „B obo va n ab ira“ s h e ’rining m a z m u n i n i q ay ta hikoya qiladilar.
O 'r t a g u r u h b o la la rig a q a y t a h ik o y a q ilish la ri u c h u n tavsiya 
etilg a n a sa rlar m av zu s i, m a z m u n i va sh a k li j i h a t d a n k a tta farq 
qiladi. S h u n in g u c h u n o l rta g u ru h b o lalarin i q a y t a hikoya qilishga 
o 'r g a t i s h d a g i m i i h i m vazifa — b u u l a r g a a s a r n i n g m a n t i q i y
bog'lanishini, u n i n g m a z m u n i n i t u s h u n ib o lishga y o rd a m berishdir. 
B u n g a asarni d a stla b k i o lq i s h d a n s o kng o ‘t k a z ila d ig a n s u h b a t
o rq a li erishish m u m k i n . B u n d a y s u h b a t d a t a r b i y a c h i n in g savol- 
lari asosiy m e t o d i k usul b o 'l i b h is o b la n a d i.
Badiiy a s a r l a r y u z a s id a n ikki g u r u h d a g i s a v o lla r berilishi 
m u m k in :
1) a s a r m a z m u n i n i t u s h u n i b o lis h g a y o r d a m b eruvchi;
2) voqea n in g k etm a-ketligini esga tu sh irish g a y o rd a m beruvchi.
S h u n i n g d e k , a s a r o ' q i b b e r i l g a n d a n k e y in g i s u h b a t b o l a
n u tq id ag i lu g kat b oyligini a n iq la s h va fa o lla sh tiris h , q a h r a m o n -
la rn in g o v o z la rin i ifodali b a y o n e t i s h g a t a ’sir etish k a b ila r n i 
a m a lg a oshirishga y o r d a m beradi.

---

A d a b iv m a t n o ‘qib b e r ilg a n d a n s o ‘ng, b o la la r a s a r m a z -
m u n i n i t u s h u n i b o lg a n la r in i a n iq la s h m a q s a d i d a m a t n y u z a sid a n
q isqa s u h b a t o ‘tk azilad i.
T a r b iy a c h i b o la la r g a s h u n d a y sav o llar beradi: „ E r ta k n im a
h a q i d a e k a n ? Bu e rta k d a g i q u y o n q a n d a y ? ( q o 'r q o q , y o lg 'o n c h i ,
tarb iy a k o ‘r m a g a n . ) Q u y o n sh erik larig a n i m a d e b m a q ta n ib d i va 
u b i l a n q a n d a y v o q e a r o ‘y b e r i b d i ? A g a r siz m a q t a n c h o q
q u y o n c h a n i u c h r a t i b q o lsangiz, u n g a n i m a d e g a n b o l a r edingiz? 
( U y a l m a y s a n m i , m a q t a n c h o q li k qilishga. Y olg‘o n c h i, q o ï q o q s a n -
ku. B u n d a y l a r n i b iz o ’zim izga sh erik , o krtoq qilib o l m a y m iz , u 
b i l a n b i r g a o ‘y n a m a y m i z . ) A s a r m a t n i y u z a s i d a n s u h b a t
o 4 k a z il g a c h , u i k k in c h i m a r t a o ‘qib yoki h ik o y a qilib beriladi va 
b o la la r t o m o n i d a n q a y ta hik o y a qildiriladi. T arbiya chi b olalarga 
s h u n d a y d e y d i: „ E n d i d iq q a t bilan tin g la n g la r. H o z ir m e n bu 
erta k n i y a n a b i r m a r t a o ‘q ib (h ik o y a qilib) b e r a m a n . S o ‘ngra 
sizlar m e n g a q a y ta hikoya qilib berasizlar“ . 0 ‘rta guru h d a tarbiyachi 
va b o l a n i n g b irg a lik d a (h a m k o r li k d a ) q a y t a hik o y a qilish larid a n
k en g fo y d a la n ila d i. Bola q ay ta hik o y a q ila y o tg a n d a tarb iy a ch i 
ju m la la r n i u n i n g esiga tu sh irib tu ra d i, e s id a n ch iq a rg a n so 'z la rn i 
aytib tu r a d i . Bu q a y t a hikoya qilislining ravonligini ta 'm in la y d i,
ju m la la r uzilib q o lish in in g oldini oladi. Sekin-astalik bilan bolaning 
q a y ta h ik o y a q ilis h ig a talab o rta b o ra d i. E ndi tarbiyachi b o l a d a n
hikoyaning t o ‘liq bo'lishini („ S e n nim a h aq id a hikoya qilib berishni 
e s in g d a n c h i q a r d i n g ? “ ), asarni q ay ta h i k o y a qilib b e r a y o tg a n d a
bola d iq q a tin i a s a rd a g i perso n ajla rn in g s o ‘zlarini ifodali qilib aytib 
berishga j a lb qilish kerak. M asa la n : „ T u lk i x o 'r o z d a n d e r a z a d a n
q a ra sh in i q a n d a y s o ‘ra y d i?“ — „ S a m i m iy , a y y o r o n a “ ; „ M a q t a n ­
c h o q q u y o n o krto q la rig a n i m a d e b m a q t a n d i ? “ — „ В с -e. Y cm
b o ‘lib b o ‘p m a n . B oshiga c h iq ib bir t e p d i m , til to r t m a y o 'l i b
q o l d i “ — ( M a q t a n i b , g erdayib.) U s h b u g u r u h d a savollar b o ‘yieha 
q a y ta h ik o y a q i l i s h d a n h a m fo y d a la n ish m u m k in . B a’zi h o llard a 
b o la la r a s a r m a z m u n i n i o ‘z s o ‘zlari bilan b a y o n etadilar. B u n d a y
h o ld a bola t o m o n i d a n ta n la n g a n s o 'z la rn i m u allifning fikrini aniq 
va t o ‘g kri ifo d a la s h i n i n a z o ra t qilib b o rish i kerak.
B o la la rn in g q a y t a hikoya qilishlarini b a h o la sh niu h in i uslubiy 
( m e t o d i k ) u s u l l a r d a n h is o b la n a d i. 0 ‘rta g u r u h d a b o la l a r n in g
hikoyasini ta r b i y a c h i baholaydi. B olalarning qayta hikoya qilishini 
b a h o l a s h d a l i n i n g y a x s h i t o m o n l a r i n i va k a m c h i l i k l a r i n i ,
h a r a k a tc h a n lig in i aytib, qisqa tahlil qilish lozim. Bu bilan quyidagi 
d a s t u r vazifasini b a ja r ish zarur: b o la la r d a q a y ta hikoya q ilishda 
228

---

m atnga t o ‘g‘ri kelm aydigan joy lam i seza olish qobiliyatini tarbiyalash. 
T arb iy a ch i bolalarni q ay ta hik o y a qilishga o ‘rgatish orqali ularning 
n u t q faolügini, m ustaqilligini rivojlantirishga t a 's i r ctadi.