Mamleketlik universiteti jumanov m. A

D iffuziyali
tiptegi tarqaliwda populyaciyada haywanlar 
kenislikte boleklengen populyaciyam payda etpey dispers halda 
tarqaladi. Bul tek aziqliq territoriyada kobeyiwge qolayli jerde 
ham jasirmiwga qolayli jerlerde salistirmah turde bir tegis 
tarqalgan boliwi mumkin. Kenislikte tarqahwdin bunday tipi 
qurgaqshiliq kenisliginin mayda sut emiziwshilerinde kop 
ushirasadi (ulken qum tishqam, qosayaq tishqan, kishkene balpaq 
tishqan).
Otmqli haywanlardm tarqaliwmin 
mozaykah 
tipi tarqaliw 
ushm qolayli biotoplar kenislikte keskin 
bir tegis emes 
tarqalganda payda boladi. Maselen, apiwayi xomyak yarim sholde 
tek kollerdin qamisli jerlerinde ham kol tikjarlarmda jasaydi.
Kenislik strukturasmin 
pulsleniwshi 
tipi keskin terbelip 
turiwshi sanga iye populyaciyalar ushm xarakterli. Jil pasillan 
qolayli kelgende individler sam artiq boladi ham barhq jaramli 
territoriyalardi iyelep pulsli bolistiriliwin diffuziyali bolistiriliwge
235

---

almastmladi. Individler sam keskin kemeyip atirgan waqitta 
haywanlar ozleri ushm qolayli bolgan maydanlarga toplanadi. 
Buni ekologiyada «jasap qaliw staciyasi» dep ataydi. Maselen, 
keneler, togay astmdagi kollemballar h.b.
Otinqshi 
haywanlardin 
populyaciyalarmin 
kenisliktegi 
qunlismm 
ciklli 
tipi territoriyani jil dawaminda mzamli turde 
gezeklesip 
paydalamwi menen 
xarakterlenedi. Vrangel 
atawindagi Ob ham tuyaqli lemmingler qurgaq jaga atirapindagi 
biyikliklerde qislaydi. Jazda haywanlar ozlerinin jazgi inleri 
jaylasqan tundranm kochkarli ham har-qiyli shopli - danli 
lishaynikli maydanlarma omalasadi. Lemmingler qisqi ham jazgi 
jasaw ortaligin almastirip jasawshi, kenislikte tarqaliwdin joqari 
dinamikaliligi menen aymladi. Tundra shariyatmda territoriyani 
paydalamwdin 
bunday 
xarakteri 
lilken 
iykemlesiwshilik 
ahmiyetke iye. Tundrada buzilgan osimlik qatlammin qayta 
tikleniwi juda aste otedi, osimlik azigi esabman bir jerde uzaq 
waqit jasaw praktikahq jaqtan mumkin emes, bul tek haywanlar 
ushm qawip bolip qalmay, al osimlik qatlammin qaytalanbaytugin 
ozgerislerine alip keliwi mumkin. Kenislikti paydalamwdin ciklli 
tipinde aziqliqtm paydalamwi ham olardm har jili qayta tikleniwi 
arasmdagi balans saqlanadi, bul keyingi awladtin jasawma 
miimkinshilik tuwdiradi.
Aymaqlardi 
paydalamwdin 
har-qiyli 
usillari 
arasmda 
absolyut ayirmashihq joq. Populyaciyanm kenisliktegi strukturasi 
juda 6zgermeli boladi. 01 onn ham waqit boymsha m&wsimli ham 
basqa adaptivlik qayta quriliwlarga duwshar bolgan. Biraq bul 
ozgerislerdin masshtabi ham aymaqlardi paydalamwdin uluwma 
tipi turdin biologiyaliq qasiyeti menen, birinshi gezekte tur 
ishindegi 
qatnaslar xarakteri 
menen 
amqlanadi. 
Asirese 
populyaciya strukturasm qollap-quwatlawda osoblardin bir-birine 
bolgan qatnasi boyinsha minez-qulqi, oz ara qatnaslar sistemasi 
ulken rol oynaydi.
Populyaciyanm en apiwayi kenisliktegi strukturasi - otinqshi 
osoblardin qorgalatugin maydanlarmin qorgalmagan sistemasi; 
biraz quramalisi - tur ishindegi qatnaslar kiisheygen qorgalatugin 
aymaqlardm qorgalgan sistemasi. En aqmnda, maydanlardi
236

---

toparli paydalaniw tek topar ishindegi qatan tartiplesken qatnaslar 
tiykarmda boliwi mumkin.