Mamleketlik universiteti jumanov m. A

toparli tarqaliw 
kop ushirasadi. Bunda individler 
pada payda etip bir-birinen turli araliqta jaylasadi. Toparli 
tarqaliw 
osimliklerde 
vegetativ jol 
menen 
kobeygende, 
haywanlarda birgelikte tirishilik etiwshi (durkin, pada, koloniya, 
semya) tiirlerde boladi. Bunday tarqaliw qolaysiz ortaliq tasirinde, 
yagmy ortaliqtm aymm onnlannda qolayli sharayat boliwi, 
sonday-aq, qolaysiz faktorlar menen birge ushirasatugm orin 
ushm xarakterli.
Iyelegen kenislikte har bir konkret jagdayda tarqaliw tipi 
iykemlesken halda boladi. Cenopopulyaciyadagi osimlikler 
kopshilik jagdayda bir tegis bolmagan halda yagniy boleklegen 
toparlardi duzip mikrocenopopulyaciya, subpopulyaciya dep 
atahwshi jiyindmi 
payda etedi. Bul jiymdilar bir-birinen 
osoblardm sam, tigizligi, jas qurami, uzaqhgi menen ayrdadi.
229

---

Kobinshe jiymdmm tigiz orayi az tigizliqta jaylasqan osoblar 
menen qorshalgan.
Cenopopulyaciyanm kenisliktegi bir tekli emesligi waqit 
boymsha toplamw Mm rawajlaniw xarakterleri menen baylanisli.
Haywanlarda, olardm xarakterligine baylanisli osimliklerge 
salistirganda territoriyaliq qatnaslardi iyelew uqipliliqlan har- 
qiyli. 
Hatteki 
otinqshi 
faktorlannda 
kenislikte 
racional 
tarqaliwdin bir qatar iykemlesiwler kelip shiqqan.
Ascidiya ham mshankalarda koloniyanm osip baratirgan 
tarepi basqa tur koloniyasma tartilip omn joqarisina qarap 6sedi 
ham en aqirmda om tan qaldiradi. Biraq eger bir tiirdin koloniyasi 
ushirassa olardin har biri qonsimn osiwin toqtatadi. Oz tiirin 
koloniyasi menen toliq oragan halda 
vegetativ kobeyiwi 
toqtamaydi, 
biraq jimsiy 
onimlerdin ham harektshen 
lichinkalardm payda boliwi kiisheyedi. 
Ustrica, 
otinqshi 
polixetalardm lichinkalan ximiya stimullarm paydalangan halda 
sol turdin osobi bar jerde otiradi. 
.
Joqan darejede rawajlangan haywanlarda populyaciyalar 
ishindegi bolistiriliw basqanhwi instinktler arqali amelge asadi. 
Bularga asirese territoriyaliq instinktler minez-qulqi tiyisli. 
Populyaciyanm basqa agzalarmm jaylasiwma tasiri kushli boladi. 
Populyaciyadagi 
ayinm 
toparlardm 
ham 
individlerdm 
bolistiriliwin 
saqlap 
turatugm 
instinktler 
quslarga, 
sut 
emiziwshilerge, jer-bawirlawshilarga, ayinm baliq turlerine tan. 
Sonin menen birge olar kopshilik omirtqasiz haywanlar tiirlerine, 
yagniy quramah duzilistegi nerv sistemasina iye bolgan kopshilik 
nasekomalarga, ormekshilerge, krablarga, osminoglar h.t.b. da 
koriw mumkin.
Barhq hareketleniwshi haywanlar keiiislikten paydalamwma 
qarap eki toparga bolinedi: otinqshi ham koshpeli.