Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Otinqshi haywanlar 
piitkil tirishiligi dawaminda yamasa 
kopshilik dawirde ortaliqtm sheklengen boleginen paydalanadi. 
Bunday haywanlar oz instinktleri ham jasaw ormna tanilganligi 
menen xarakterlenedi. Eger bul orinnan olar majbiiriy koshetugm 
bolsa ilaji bannsha ozlerine tarns jerge banwga hareket etedi. Bul 
olardm «liydi seziwi» esaplanadi, bum ekologiyada xoming dep 
ataydi. 
Koshpeli 
haywanlar tirishiligin tarr'yinlew (aziqlaniw,
230

---

kobeyiw h.b.) ushm ozlerine qolayli jasaw ormlann izlep bir 
neshe min km. ge migraciya jasaydi. Kopshilik tiirler uzaq waqit 
dawam etken migraciyadan keyin de ozleri kobeyetugin onnlarga 
qaytip keledi (28-siiwret). Misali, torgaylar bir neshe jillardan son 
da oz liyin taba aladi. Adamlar haywan ham quslardin bunday 
qasiyetlerinen misali, kepterlerden xat tasiwshi sipatmda 
paydalangan. 
Otmqshi jasaytugm 
haywanlar 
biologiyaliq 
qasiyetleri jagman bir qansha listinliklerge iye. Olar ozlerine tams 
territoriyalardi jaqsi biledi, aziqhq tabiw ushm kop waqit ham 
energiya jogaltpaydi, hareketlenetugin soqpaqlar saladi, qosimsha 
uyalar quradi. Bul sol turlerdin jasap ozlerinen koplep awlad 
qaldmw imkaniyatin jaratip beredi. Misali, tiyinler ozi ushm 
tiykargi uya quradi. Bul uyada ol bala kobeytedi ham bir qansha 
qosimsha uyalar quradi.
28-suwret. Kobeyiw onnlanna qaytip kelgen flaraingolar 
Phoenicoptenis
roseus
 populyaciyasi (Sudoche koli, Qaraqalpaqstan, 2014-jil, avtordin
tasirgen sawreti).
Bulardan tiyinler ozin qolaysiz ortaliq tasirlerinen yamasa 
dushpanlannan qorgamwi ushm paydalanadi. Tiyinler bir qansha 
zapas aziqhq dereklerin - tiykarman osimliklerdin bolekleri goza,
231

---

tuqim, zamamqlar toplaydi. Olardan qista paydalanadi. Bul 
haywanlar bir onnda uzaq jasaganligi sebepli ol onnga jilda jaqsi 
iykemlesedi, jaqsi ozlestirip aladi, bul bolsa olardin usi ortaliq 
sharayatlarma jaqsi kobeyiw ham uzaq jasawma imkaniyat 
jaratadi.
Taza onnga tiisip qalgan haywanlardin minez-qulqinda 
ozgeris boladi. Aqirgi dawirde kopshilik ilimpazlar tarepinen kop 
haywanlarda alip banlgan baqlawlar natiyjesinde haywanlarda 
isenimsizlik, taza ormlarmda molsherge aliwda sezgirlik 
qalmaytugmhgin dalillegen. Misali, Orta Aziya ilimpazlan 
tarepinen balpaq tishqanlar listinen 
otkerilgen baqlawlar 
natiyjesinde bul haywan jasaytugm ortaligm ozgertken dawirinen 
baslap, onda timshsizliq, hareketlerinde isenimsizlik, tez-tez 
dogerek atirapti baqlaw, baspanalarm tosattan tabiwi seziledi ham 
sonin ushm da olardin kopshiligi usi jerdegi jergilikli haywanlarga 
qaraganda koplep qinlip ketedi. Ozi jasap turgan onnlarda bolsa 
bul haywanlardin jirtqishlar tarepinen qmliwi kemirek boliwi 
tajiriybede daliyllengen.
Otinqshi jasaytugm haywanlarda qolayliliqlar menen birge 
ozine tan qiymshiliqlar da boladi. Olar jasap turgan ortaliqtagi 
aziqliq 
derekleri 
tez 
tawsiliwi 
mumkin 
(eger 
olardin 
populyaciyalanndagi individler tigiz jaylasqan bolsa), otinqshi 
halda jasaytugm turler aziqlanatugin tenitoriyalardi bolisip aladi 
ham individlerge, semyalarga yamasa populyaciyalar ishindegi 
basqa toparlarga bolinip tirishilik etedi. Bul jagday usi jerde 
tirishilik etetugm barhq organizmlerdin usi territoriyadan 
paydalamwm tartipke saliw, aziqliq dereklerinen ham kobeyiw 
ushm qolay bolgan ormlardan linemli paydalaniw imkaniyatin 
jaratadi.
Joqan darejeli haywanlardin ishki populyaciyaliq tarqaliwi 
instinkt arqali retlenedi. Olar ushm aynqsha tenitoriyaliq minez- 
quliq, oz jerinde basqa populyaciya agzasma reakciyasi xarakterli.