Mamleketlik universiteti jumanov m. A

8.6. Haywanlar populyaciyasmm etologiyaliq strukturasi
Haywanlardin minez-quliq mzamliqlarin liyrenetugin amawli 
ilim-etologiya bolip tabiladi. Bir populyaciya agzalan arasmda oz 
ara qatnas sistemalan populyaciyanm etologiyaliq yamasa minez- 
quliq strukturasi dep ataladi.
Haywanlardin minez-qulqi populyaciyadagi basqa agzalarga 
bolgan qatnasma tan bolgan, jeke yamasa topar bolip tirishilik 
etiw obrazina baylanisli 
boladi. Populyaciyadagi osoblardin 
birgelikte tirishilik etiw formalan jiida har-qiyli boladi.
Jalgiz bolip (jeke) tirishilik etiw. 
Bul kopshilik organizmler 
ushm tan bolip, bunda populyaciya osoblan tirishilik ciklmin 
belgili dawirlerinde gana bir-birinen boleklengen boladi. Biraq 
organizmler tabiyatta jeke halda jasawi mumkin emes. Eger 
organizmler bunday halda jasasa, olarda kobeyiw bolmas edi. 
Biraq 
ayinm 
birge 
tirishilik 
etetugin 
turlerdin 
oz-ara 
munasibetleri juda kiishsiz boladi. Bunday jagdaylar, suw betinde 
jasaytugm ham sirttan tuqimlanatugin ayinm individlerge tan. Bul 
waqitta sheriklerdin (jubay) ushirasiwi shart emes. Misali, 
aktiniya teniz haywanmda usilay boladi. Ishten tuqimlamwshi 
turlerde de erkek ham urgashilardm ushirasiwi juda qisqa waqit 
ishinde boliwi mumkin, bul jagdayda populyaciyanm (apiwayi 
organizmlerde kletkalardin jup-jup qosiliwman ibarat jimsiy 
processi) amelge asmwman bolek waqitta individler bolek 
jasaydi. Kopshilik nasekomalardin tirishilik formalan, misali, 
sasiq qomzda usilay juz beredi.
Bul turlerde arasmda osoblardin waqtmsha toplamwi bolip 
turadi (qislawshi jerlerde, kobeyiw dawirinde h.b.). Maselen, 
krapivnica gubelekleri kesh guzde hawli yaki basqa baspanalarda, 
qonizlar ham agashlardm qurgaq qabigi arasma, llaqa ham 
shortanlar suw aydm astmda qislawshi yamalarda. Bentos 
haywanlarda bunday toplamwlar barha bolip turadi, maselen, 
ustricali yamasa midiyali 
bankalar, polixetler agregaciyasi
237

---

yamasa teniz jeludlarinm tarqahwi. Bunday omalasiwda suwga 
shigaratugm jmisiy onimlerdin tuqimlamw miimkinshiligi artadi.
Bunnan songi populyaciya ishindegi qatnaslar eki bagdar 
boymsha amelge asinladi: jmisiy partnerlar arasmda qatnastm 
kiisheyiwi ham ata-ana h&m qiz awladlan arasmda baylanislardm 
payda boliwi. Usmin tiykarinda populyaciyada semyalar payda 
boladi.
Ata-ana juplan qisqa ham uzaq miiddetke, al ayinm tiirlerde 
bir omirge diiziledi. Maselen, quslar arasmda teterev, gluxarlar 
poligamli yagmy turaqli semyaliq jubaydi diizbey, bir neshe 
samkalar menen juplasadi. Bir qatar liyrekler jabayi liyrek, 
bizquyriqlar qislaw 
ornmda yamasa uship otiw 
waqtinda 
tabisadi, al samkasi uyaga jatqannan son, erkegi oni taslap ketedi. 
Kopshilik shimshiq tarizlilerdin erkek ham urgashisi uyalawdm 
barliq dawirinde birge boladi. Quw, tima, kepterlerlerdin 
semyaliq jubi uzaq jillarga saqlanadi. Aqquwlarda, hatteki egerde 
jubayi nabit bolsa, basqa jubay tanlamay, sadiq bolip qaliw 
yamasa ozin-ozi oltiriw, ayinm jagdaylarda jalgiz bas alip ketiw 
qasiyetleri de baqlangan.
Haywanlarda jubaylarm tanlaw, aynqsha nekelik minez- 
quliqlar menen otedi. Sekiriwshi ormekshilerdin erkegi samkasma 
(oyin) tanca oynap bolip jetisedi. Erkeklerinin bunday minezi, 
samkalardm jirtqishliq instinktin tormozlaw ushm islenedi. 
Ormekshilerdin keyingi 
minez-quliqlan 
har-qiyli: 
hamme 
narselerdi jewshi kopshilik tiirlerde erkegi nasharinm jims jolma 
spermasm 
kirgizgennen 
keyin 
ошй 
qurbanma 
aylanadi, 
juwinwshi Lucosidae turleri juwrnp aste qutlladi. Kopshilik 
Salticidae sekiriwshinin erkek ham Urgashisi aste tarqasadi, 
Dictinidae semeystvosimn bir qatar tiirleri bir uyada bir neshe 
waqit jasaydi.
Jmiysiy partnerlardi tanlaw arasmda haywanlar populya- 
ciyasmda konkurentlik qatnaslardm kiisheyiwi menen jiiredi. 
Kobeyiw aldi dawirinde koplegen tiirlerde semeclerdin urisiwi, 
ritual 
demonstraciyalar 
ham 
basqa 
da 
konkurentlerinin 
saplastinhwina bagdarlangan arnawli minez-quliq tipleri payda 
boladi. 
Bul 
soqligisiwlar 
arasmda 
qarsilasimn 
qatti 
jaraqatlaniwina alip keledi, adette olardin birewin samka
238

---

' jaylasqan maydannan quwiw menen sheklenedi. Buxara suwinlan 
jilma bir marte kobeyiw dawirinde erkekleri «sawash» otkizedi. 
Bul sawash urgashilarma talasiw jarisi bolip, erkekleri kush 
sinasadi. Jenip shiqqan erkekleri atirapma bir neshe urgashi 
suwinnan ibarat <фada» sholkemlestirilip, bir pada bolip jasaydi. 
Padada 15-25 bas suwm ushirasadi.
Solay etip haywanlar populyaciyasmda kobeyiw aldi dawiri 
osoblar arasinda aktiv izleniw ham qatnastm birden kusheyiwi 
menen xarakterlenedi.