1- tema: Real waqıt sistemaları haqqında túsinik

1- tema: Real waqıt sistemaları haqqında túsinik.
REJE:
1. Basqarıw haqqında tiykarǵı túsinikler
2. Dinamikalıq sistemalardı basqarıw nizamlıqları
3. Dinamikalıq sistema modeli..
Tayansh sóz dizbegiler: Basqarıw, statika, dinamika, sistema, real, waqıt, process.
Bizge málim bolǵanınday, basqarıw sistemaları keń mánistegi terminalogiya bolıp, házirde ámeldegi bolǵan barlıq processlerde qollanilib kelinedi. Olar ápiwayı operatsiyalardan tartıp quramalı mantikiy ámellerdi orınlaw sistemalarında keń qollanıladı. Eń birinshi náwbette informatsiyalarni qayta islew sistemalardı mısal qılıw múmkin. Xar kanday informatsiya bir orından ekinshi jayǵa uzatılıwda, qayta isletilinip uzatıladı. Qabıllaw processinde xam informatsiya qayta isletilinip kerekli formaǵa keltiriledi.
Texnologiyalıq processlerdi basqarıw sistemalarında bolsa basqarıw processni
barıwı daǵı fizikalıq hám basqa parametrlerdi ózgeriwi tuwrısında informatsiyalarni jıynap, qayta islep, zárúrli basqarıw juwmaǵın islep shıǵaradı hám real waqıt sistemasında orınlaw mexanizimimga uzatıladı. Buǵan mısal etip presslash apparatlarında detallarni avtomatikalıq robotlar járdeminde tayarlash procesin keltiriw múmkin. Robot birinshi náwbette materialdı alıp press astına qóyadı hám tayın detalni alıp taklaydi.
Processni qádemme qádem tómendegishe jazıw múmkin:
1. Materialdı alıw ;
2. Datchik yorlamida konteynerda zmaterial bar joq ekenligin biliw;. Materialdı alıw hám kerekli jayǵa, pressga qoyıw ;
3. Pressga material qoyılǵan ligi tuwrısında signal beriw
4. Press jumıstı atqarlıǵi tuwrısında informatsiya alıw
5. Tayar detaldı alıp tayar ónimler konteynerga qoyıw.
Bul process real waqıt astında ámelge asırılıp informatsiyalarni qabıllaw, qayta
islew hám uzatıw shólkemlestiriledi. Eger real waqıt sistemasın shólkemlestiriw múmkinshiligi bolmaǵanda xesh kanday basqarıwlardı ámelge asırıp bolmaǵan bolar edi.

Súwret1. Robotlar avtomabil sanaatında.

Sistema terminologiyasi tiykarında bir pútkil apparatlar, programma programmaların málim konuniyat tiykarında birikib turıwı tushiniladi.
Real waqıt delingende processni barıw waqıtı, yaǵnıyy xar bir baraetgan kadam ketma ketligi tushiniladi. Turmishdagi barlıq processler real waqıtta ámelge asıriladı.
Eń soda mısal retinde matin redaktorında matinni terishni xam alıw múmkin.
Matinni teriw real vaktda ámelge asırılıp kiritilaetgan informatsiya real sharayatta qayta isletilinip arnawlı registr járdeminde kerekli yad elementine saklanishi tashkil etiledi. Registr hám yad daǵı informatsiyalarni almasiuvi xam real waqıtta ámelge asıriladı.
Informatsiyalarni qayta islew sistemasın tómendegishe ańlatıw múmkin:

Súwret 2, Informatsiya aǵısları.
Bul jerde «XK» sistema daǵı esaplaw kompleksi (kompyuter).
Insan da real waqıt sistemasında isleytuǵın basqarıw sisteması bolıp tabıladı., Joqarıda keltirilgen sxema informatsiyalardı qayta islew sisteması esaplanıp, ol basqarıw sistemasına kiritilmeydi.
Insan bolsa informaciyalardı qabıl qilip qayta islep, basqarıw komandasın islep shıǵarıp orınlawdı quraytuǵın real waqıt sisteması bolıp tabıladı.

Súwret 3, Insanda informaciya almasıwı
Kórinip turıptı, olda insan xam basqarıw sistemasın quraydı. Onı 5 organı
kóriw, esitiw, xid seziw, tam biliw, teri seziwi insan datchiklari bolıp olar járdeminde informatsiyani real vakitda qabıl etedi. Bular kirisiw signalları bolıp tabıladı. Kiritilgen signallar bas miyda qayta isletilinip shıǵıw signalları qáliplestiriledi hám orınlaw mexanizimlarına qol, ayaq, muskul yamasa basqa organlarǵa uzatıladı. Barlıq ámeller real waqıtta ámelge asıriladı.
Basqarıw sistemaların shólkemlestiriwde baslanǵısh datchiklardan process tuwrısında informatsiya yigilib esaplaw kompleksinde qayta isletilinip orınlaw mexanizimiga uzatıladı. Informatsiyalarni qabıllaw hám olardı qayta islew real waqıt sisteması tiykarında ámelge asıriladı. Eger informatsiyalarni qabıllaw hám olardı qayta islewde waqıt itibarǵa alinbasa processni basqarıw sistemasın tashkil etip bolmaydı.
Tómende real vakit sistemalarında shólkemlestirilediǵan basqarıw sistemasın ulıwma kurinishi keltirilgen. Basqarıw sistemasında tiykarǵı roldan birin teris aloka quraydı.
Eger ol tashkil etilmese basqarıw sisteması processni real waqıtta basqara almaydı.
Basqarıw apparatı xar bir basqarıw signalın aldınǵı basqarıw signalǵa sistemanı
reakciyası qanday bolıwına qaray islep shıǵaradı hám zárúrli basqarıwǵa eriwiladi.

Súwret 4. Qayta baylanıstı dúziliwi.
Basqarıw sistemaların «qattiq baylanısıwli» hám «qattiq bolmaǵan (yumshok)
túrlerine bólinedi. Birinshi tip basqarıw sistemasına qandayda bir operatsiyanı waqıtında ámelge asırmaslik avarıya xolati dep belgilenedi. Ekinshi tur real waqıt sistemalarında process ózgeriishlari menen basqarıw signalların islep shıǵıw anıq boglangan bolmaydıden, málim shártler tiykarında basqa bir operatslarni ámelge asırıwı múmkin. Yamasa protsessga basqarıw signalın beriw waqıt menen shegaralanbaǵan. Lyokin operatsiyanı ámelge asırıw ortasha vakt menen shegaralanadı. Basqarıw sistemaları málim konuniyatlar tiykarında ámelge asıriladı. Basqarıwdı strukturalıq kisimidan biri retlew esaplanadi. Retlew delingende processni aldınan berilgen tapsırmaǵa yakinlashtirib real vakitda ustap turıw tushiniladi. Avtomatikalıq basqarıw sistemalarında tiykarınan PID, PI, PD basqarıw konuniyatlari bar. Bul konuniyatlarni ayrıqsha temalarda uyreniledi. Rostlsh nizamlıqları kópshilik basqarıw apparatları energo saklovchi yadlarına jazıp quyilgan. Paydalanıwshı fakat talangan konuniyatni ózgermeytuǵın koefitsientlarinigina kiritedi tek.
Real waqıt sistemalarında boshshkarish processni shártlerinen kelip chikib dúzilgen algoritimlar menen isleydi. Bul algoritmlar tiykarın algebraik mantikiy funktsiyalar quraydı. Eger processni barıwı waqıtqa baylanıslı bolsa bunday processlerdi dinamikalıq processler dep ataladı. Eger processni barıwı waqıtqa baylanıslı bolmasa bunday processlerdi statikalıq processler dep ataladı. Statikalıq processga ob'ektti bir xolatdan boshka bir xolatga tashkiy tásir tiykarında ótiwin mısal qılıw múmkin. Mısalı kranni ashıw, yamasa jabıw, júkti kóteriw yamasa túsiriw hám basqalar. Bul xolatlarda process waqıtqa baylanıslı emes. Tashkiy
tásir qashan berilsa ob'ekt bir xolatdan ekinshi xolatga ótedi. Dinamikalıq protsesslarda bolsa ob'ektti xolati waqıtqa boglik. Mısalı tsementni hasası esaplanǵan klinkerni tayarlaw texnologiyası. Bul processda ónimge waqıt boyınsha tásir kórsetip barılıp nátiyje oliinadi. Buǵan neft ónimlerin alıw texnologiyasın xam mısal etiw múmkin.
Qadaǵalaw sorawları :

1. 
   Real waqıt degenimiz ne?.
   
2. 
   Basqarıw sisteması qanday bólimlerden ibarat?.
   
3. 
   Insanda informatsiya almasinıwı qanday boladı?
   

4. Qattı baylanısıw ne?.
5. Basqarıw nizamlıqların tusintiriń.