tirishiligin tamiyinlewge bagdarlangan (aziq izlewi, territoriyasm
uyreniw, in qaziw h.t.b.); 2) qonsi osoblar menen qarim-qatnasti
omatiwga bagdarlangan (uchastkalann qorgaw, signalizaciya,
belgi qoyiw h.t.b). Iyelegen maydanlar qonsi osoblar menen
baylamsi buzilatugmday shegaralardan ulken bolmaydi. Jeke
territoriyamn minimal razmeri
ortaliqtm aziqliq resursma
baylanisli boladi.
Omalasiwdin bunday sistemasmda har bir
otinqh osob ozinin uchastkasinda konkurenciyaga jaliqpaydi, bul
tirishilik etiw ham urpaq qaldrnw mumkinshiligin joqarilatadi.
«Uchastkam bekkemlew» har-qiyli usillar menen alip
bariladi: 1) iyelegen aymagm qorgaw ham tikkeley agressivlik
etiw,
2) qorqimshti payda etetugm ayinqsha ritual minez-quliq penen,
3) territoriyamn bantligin
bildiriwshi arnawh signallar ham
belgiler sistemasi menen.
Tikkeley topilis jasaw ham konkurentine fizikaliq ziyan
keltiriw siyrek ushirasadi. Topilis jasawdan aldm adette
qorqitiwshi hareketler islep koredi. Qade boymsha topilistan
keyin kelgindinin quwiliwi menen bul waqiya juwmaqlanadi.
Territoriyahq konfliktlerde kopshilik jagdayda
uchastkamn iyesi
jenedi, hatteki ogan kushli qarsdas tuwra kelse de. Haywanlar
minez-qulqmda ozinin territoriyasmda aktiv qorgamw refleksi
basqa j at territoriyada bagdarlawshi refleks listemlik etedi.
Kishkene balpaq tishqan ozinin territoriyasma kirgen basqa
tishqanga birden taslanadi ham kelgindini ozinin territoriyasimn
shegarasma shekem quwadi. Eger ol quwip jurip qonsismm jerine
tusip qalsa, roller almasadi ham xojeyin endi sol haywanmn ozin
quwadi.
Bunday huqiq territoriyahq umtiliwshdiqlarda da kopshilik
quslarda
ormlanadi.
Muxolovka-petrushkalardm
uyasi
eksperimentte qonsi jubaydm uyalaw uchastkasma ozgertildi.
Natiyjede uris payda bolip, uchastkamn iyesi jenip shigadi. Eger
jenip shiqqan juptm uyasi qonsismm
territoriyasma tusip qalsa,
uris maydan iyesinin paydasma sheshiledi.
Kopshilik haywanlar jat uchastkada tez qaship ketip,
konfliktlerge siyrek duslasadi. Territoriyamn bantligi haqqinda
eskertiwshi signallar, belgi saliwlar sistemasi ken rawajlangan.
233
Quslarda bul tiykarman dawis signalizaciyasi arqali iske asadi.
Zaryankamn erkegi sayrawshi maselen, ozinin jerinde barliq
waqitta uship jurip qonsismm basip kiriw qawpi bar jerlerde
irkilip turadi. Slit emiziwshiler kobinese iyis shiganwshi
belgilerdi qaldirip ketedi (sidik, ulken daret),
Surok ham basqa
kopshilik turlerde uchastkani belgilew ushm anal bezler xizmet
etedi. Sobolda iyisli sekreti ayaginin ultanman bolinip shigadi, qir
eshkisinde shaqimn artinan, gama antilopasmda kozdin ishki
shetinin aldman bolinedi. Qir eshkisi ham antilopalar iyisli izlerin
putashalarga ham agashlardin tomengi shaqasina qaldiradi. Iytler,
pishiqlar ham lemurlar territoriyam sidigi menen belgileydi.
Bir qatar iri haywanlar koz qabillaytugm belgilerdi saladi.
Maselen, ayiwlar ham jabayi pishiqlar agashlarga teren timaqtm
izin qaldiradi.
Territoriyaliq belgilewdin apiwayi reakciyasi juwinp aralap
shigiw haywanlarda nasil quwalagan turde bekkemlengen. Minez-
quliqtm bunday tipinin biologiyaliq tabisi belgili. Eger
territoriyam iyelew tek fizikaliq giirestin juwmagi menen
sheshilgende, har bir kushli kelgindinin payda boliwi xojeyinnin
uchastkam jogaltiwina ham kobeyiwden
bos qaliwma sebep
bolgan bolar edi. Osoblardm energiyasmm kopshilik bolimi
lizliksiz soqligisiwlarga (ja ijellcsiwlerge) ketip, awlad qaldmw
mumkinshiligin paseytip ham oliwshiliktin artip ketiwine alip
kelgen bolar edi.
Uchastkam qorgaw omn barliq territoriyasinda emes, al
biologiyaliq oraylardin jamnda - inler ham uyalarda gana iske
asiwi mumkin. Bunday jagdaylarda ayinm osoblai yamasa
toparlar jasirmip qaladi ham kenislik bolimin basqa haywanlar
menen birgelikte paydalanadi. Neytral
territoriyada basqmshihq
instinkt paseyedi. Maselen, muxolovka pestrushkanm uyasm
jasalma jol menen
qonsi maydanmn shegarasma jaqmlatsaq,
tinish jasap palapanlarm awqatlandiradi.
Jeke territoriyalardi qorgaw ushm populyaciya
agzalan
arasmda tigiz baylams boladi:
maselen, qawip haqqinda bir-
birine
eskertiwshiler,
dushpanlardan
birgelikte
qorgamw.
Haywanlardin normal minez-qulqi oz ishine oz turinin wakilleri
menen aktiv hareketti aladi.
234
Haywanlardm territoriyaliq minez-qulqi asirese
kobeyiw
dawirinde ayqm korinedi.
01
onm fiziologiyaliq
jagdayi menen
ligiz baylanisli ham gormonal jol menen retlenedi. Kopshilik
shimshiq tarizli quslar palapanlarm ushirgannan keyin toparlasip
koship juredi.
Turaqh semyali toparlarda semyanm agzalari arasmda
territoriyaliq qatnaslar quramali boliwi miimkin. Poligamiyaga tan
jolbanslar erkek, eki-ush urgashi ham har-qiyli jastagi jaslarinan
turiwshi semya bolip jasaydi. Semyanm territoriyasmin maydani
tiykargi jemtiktin tigizligi menen aniqlanadi ham erkegi barhq
semyaliq territoriyani iyisli belgiler menen, jiralarga ham
agashlarga
sidiklerin taslap barha aylamp juredi. Eger 1000
gektar jerde 14-15
tuyaqli haywan bolsa, bul waqitta semya ushm
territoriyanm lilkenligi 50 mm gektarga tuwri keledi (Lazov
qonqxanasi). Jas jolbarislar jasap turgan territoriya urgashi
jolbans tarepinen qorgaladi. Semyanm har-bir agzasmm anga
shigatugin suykimli ormlari boladi. 3-5 jil otkennen keyin jas
jolbanslar ata-analari jasaytugin territoriyam taslap ketedi.
Otinqli tiirlerde populyaciyanin kenislikte tarqaliwmin barhq
variantlann tiykargi tort tipke bolemiz: diffuziyali, mozaykah,
pulsleniwshi ham ciklli.
Do'stlaringiz bilan baham: 
