Xx ásir qaraqalpaq ádebiyatında, poeziyada eń kózge kóringen talant iyesi İbrayım Yusupov bolıp tabıladı

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında, poeziyada eń kózge kóringen talant iyesi İbrayım Yusupov bolıp tabıladı. Ol óziniń oyshıl, tereń lirizmge, obrazlı filosofiyaǵa qurılǵan lirikalıq shıǵarmaları arqalı qaraqalpaq lirikasın janrlıq jaqtan ele de rawajlandırdı, jetilistirdi. Onıń qaraqalpaq ádebiyatında ásirler dawamında qáliplesken dástúrlerin dúńya ádebiyatı dástúrleri menen sintezledi, jańa janrlıq túrlerdi hám kórkem formalardı alıp keldi. İbrayım Yusupov dóretiwshiligi arqalı qaraqalpaq ádebiyatında poema janrı kóp túrlendi, kórkeydi. Liro-dramalıq, romantikalıq poemalar ayne, İ.Yusupov dóretiwshiligi arqalı qaraqalpaq ádebiyatına kirip keldi. Ol tek shayır bolıp qalmastan «Ǵarrı tuttaǵı gúz» prozalıq toplamın járiyaladı. Ásirese, onıń «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińi qaraqalpaq ádebiyatında usı janrdaǵı eń kórnekli shıǵarmalardıń biri bolıp qaldı. Sonıń menen birge İ.Yusupov qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimine de óz úlesin qostı, Ádebiyatımızdıń hár qıylı problemaları boyınsha bir qansha maqalalar járiyaladı. Ádebiyatımızdaǵı usınday ullı xızmetleri arqalı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan mámleketlik sıylıǵınıń laureatı , Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı. Ózbekstan Qaharmanı ataq hám ordenler iyesi boldı.
Ekinshi jer júzlik urıstan keyin shayır bolıp qáliplesken İbrayım Yusupovtıń balalıq hám jaslıq jılları urıs dáwirine tuwra keldi. Ol 1929-jılı Shımbaydıń Azat awılında dúńyaǵa keldi. Urıstan keyingi jılları Qaraqalpaq pedagogikalıq institutın tamamlaǵannan soń onlaǵan jıl usı instituta ádebiyattan sabaq berdi. «Ámiwdár`ya» jurnalınıń bas redaktorı boldı. İlimiy jumıs penen shuǵıllandı. Uzaq jıllar Qaraqalpaqstan respublikası jazıwshılar awqamın basqardı. «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınıń redaktorı bolıp isledi. İ.Yusupovtıń birinshi qosıǵı 1946-jılı baspada jariyalandı. 1949-jılı-aq birinshi poeması – «Joldas muǵallim»i baspadan shıqqannan keyin xalqımızdıń súyikli shayırına aylandı. Sonnan keyingi jılları shayırdıń 20ǵa jaqın poetikalıq toplamı, 10nan aslam poemaları qaraqalpaq oqıwshılarına inám etildi. Á.Shamuratov penen birlikte «Qırıq qız» dramasın, «Ómirbek laqqı» komediyasın, «Ájiniyaz» librettosın, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińin, bir neshe publitsistikalıq hám ilimiy maqalaların baspadan shıǵardı. Shayır dóretpeleri orıs, ózbek hám basqa da kóplegen tillerde poetikalıq toplam hám ayırım shıǵarmalar túrinde járiyalandı. Onıń awdarmasında qaraqalpaq tilinde dúńya klassikleriniń (Pushkin, Bayron, Gyote, Geyne, Shekspir, Lermontov, Shevchenko, Mayakovskiy), túrkiy xalıqlar shayırlarınıń (Maqtımqulı, Toqay, S.Vurgun, M.Karim, Zulfiya) ayırım qosıqları kitapları hám shıǵarmaları járiyalandı.
İ.Yusupov Batıs poeziyasına tán bolǵan sonet, oktava sıyaqlı qosıq úlgilerin de qaraqalpaq ádebiyatına alıp kirdi hám bul formalar shayır dóretiwshiligi arqalı ádebiyatımızdı bayıttı.
Ulıwmalastırıp aytqanda İ.Yusupov qaraqalpaq poeziyasın ráń-báreńlestirip, onı hár tárepleme rawajlandırdı. Shayır lirikası ideyalıq-tematikalıq baǵdarı, janrlıq túri boyınsha da eń jetilisken shıǵarmalarǵa tolı.
Tólepbergen Qayıpbergenov XX ásirdiń belgili jazıwshısı. Ol óziniń kóp ǵana prozalıq dóretpeleri menen qaraqalpaq ádebiyatın bayıttı. Onıń ocherkleri, gúrrińleri, romanları milliy kórkem prozamızda óz ornına iye.
T.Qayıpbergenov 1929-jılı 7-mayda Kegeyli rayonınıń aymaǵında diyxan sem`yasında tuwıldı. Bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen waqıtlarında-aq, ziyrek, quntlı oqıwshı boldı. Keyin Xojeli pedagogikalıq uchelishesinde oqıdı. 1950-jılı Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutınıń rus tili hám ádebiyatı bólimine oqıwǵa túsedi. Tap usı waqıttan onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol dáslep kishi qosıqlar jazdı. Al eń dáslepki gúrriń hám ocherkleri Bloknot sóyleydi degen toplamında basılıp shıqtı. Onıń házirge shekem Sekretar`, Muǵallimge raxmet, Suwıq tamshı, Uyqısız túnler, «Táńhá ózine málim sır», «Qara dápter» povest`leri, «Sońǵı hújim» Qaraqalpaq qızı, Qaraqalpaq dástanı, Kózdiń qarashıǵı, Qaraqalpaqnama romanları, sonday-aq ǵárezsizlik dáwirine tiyisli O dúńyadaǵı atama xatlar, Qálbimniń qamusı, Turkiynama «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» dóretpeleri, kóp sanlı publitsistikalıq shıǵarmaları járiyalandı, olar házirgi qaraqalpaq prozasınıń bunnan bılay da rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı.
Jazıwshınıń 1955-jılı Pochtalon kelgende atlı gúrrińi birinshi ret jarıq kórdi. Sonnan keyingi jılları jazıwshı bolıp qáliplesti hám joqarıda atap ótilgen shıǵarmaların dóretti. Ol kórkem ádebiyat tarawındaǵı xızmetleri ushın Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikalıq, Hamza atındaǵı Ózbekstan Mámleketlik sıylıqların aldı. Bunnan basqa ol 1986-jılı Qaraqalpaq dástanı trilogiyası ushın burınǵı awqamnıń mámleketlik sıylıǵına, Qaraqalpaqnama roman-essesi ushın M.Qashǵariy atındaǵı jer júzlik sıylıqqa miyasar boldı. T.Qayıpbergenov Ózbeks tan qaharmanı.
T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde povest`ler úlken orın tutadı. Máselen, 1956-jılı jarıqqa shıqqan Sekretar`, 1958-jılı járiyalanǵan Muǵallimge raxmet povest`leri jazıwshınıń dáslepki povestleri bolıwı menen birge qaraqalpaq ádebiyatında povest` janrın rawajlandırıwda belgili orındı ieledi. Suwıq tamshı, Uyqısız túnler povestleri kórkemlik dárejesi joqarı, usı janrdıń talaplarına juwap beretuǵın shıǵarmalar boldı. Usı eki povesttegi Kamal hám Gúlzar Qaraqalpaqova obrazları qaraqalpaq ádebiyatındaǵı eń sheber jasalǵan obrazlar qatarında tilge alınadı. Olarda psixologizm, qaharmanlardıń ruxıy halatın ashıp beriwge ayrıqsha áhmiyet berilgen. Eki povestte de ekinshi dúńya júzlik urıs aqıbetleri, onıń adamzat ómirindegi tragediyası Kamal hám Gúlzar ómiri arqalı júdá sheber ashıp berilgen.
Qaraqalpaqnama roman-essesi búgingi ádebiyattıń joqarı kórkemlik hám ideyalıq talabınan tuwǵan. Avtor romanda miflerdi, ápsanalardı, ligendalardı, didaktikalıq pikirlerdi evolyutsiyalıq jol menen turmıslıq materiallarǵa aralastırıp súwretleydi.
T.Qayıpbergenovtıń joqarıda atı atalǵan dóretpeleri tek ǵana qaraqalpaq prozasında ǵana emes, al, pútkil túrkiy ádebiy-estetikalıq oy dúńyasında úlken jańalıq boldı. Bul shıǵarmalar milliy-epikalıq hám XX ásir realistlik prozasınıń dástúrleriniń principlerin bir-birine sintezlestirip, olardı házirgi sheshiliwi tiyis problemalardıń kórkem jılnamasın dúziwge xızmet ettiriwge degen jazıwshınıń umtılısınan dóregen.
Ǵárezsizlik jıllarında da T.Qayıpbergenov ádebiyatımızdı óziniń kórkem forma, janr hám stil` salasındaǵı izlenisleri menen bayıttı. Bunıń mısalı sıpatında onıń “O dúńyaǵa atama xatlar” roman –essesin keltiriwge boladı. Bul dóretpe tikkeley Aral tragediyasına arnalıp, ol ózbek, frantsuz tillerine awdarıldı, usı arqalı pútkil regionǵa qáwip salǵan apatshılıq haqqında jer júzi xalıqlarına málimlewde úlken xızmet etedi
Juwmaqlap aytqanda jazıwshı atamızdıń dóretiwshiligi okeanday keńlikke hám tereńlikke iye.Biz jaslar jazıwshı atamızdıń shıǵarmaların oqıwdan heshte jalıqpawımız kerek.Bul dóretpeler qaraqalpaq xalqınıń ótmish tariyxı,búgingi kúni hámde keleshegi menen qarısıp ketken desek asıra aytqan bolmaymız