Mamleketlik universiteti jumanov m. A

8.5. Osimlik ham haywan populyaciyasinin kenisliktegi
strukturasi
Populyaciya tigizhginin qalay bahalamwina qaramastan 
kopshilik jagdayda izertlewshi qade boyinsha kenisliktin belgili 
bir 
sheklengen 
uchastkasindagi 
populyaciyanm 
tigizligm 
amqlaydi. Biraq osoblardin kenislikte tarqaliw sebeplerin aniqlaw 
ansat bolmaydi. 
Sonliqtan tigizliq haqqmda toliq magliwmat 
aliwga umtiliwshi izertlewshi aldinda 
tomendegishe erksiz 
sorawlar payda boladi: proba qanday boliwi kerek, saylap alingan 
bahalaw boymsha ortasha belgisin qalay shiganw kerek ham bul 
ortashamn statistikaliq qatesi qanday. Bul sorawlarga juwap beriw 
ushm osoblardin kenislikte tarqaliwmin mzamliqlann biliw zanir. 
Sonin menen birge bul mzamhqlar osoblar arasmda 
qarim- 
qatnaslardm xarakterin sipatlawga miimkinshilik beredi. Sonliqtan 
bul nizamliqlar jeke qizigiwshihqti tuwdiradi.
Tabiyatta ushirasatugm kenislikte osoblardin tarqaliwmin 
tiykargi ush tipi: 
bir tegis, tosattan
ham 
toparli
turde ushirasadi. 
Har bir territoriya osoblardin belgili bir samn gana aziqlandira 
aladi.
Tabiyatta osoblardin iyelegen maydamnda 
bir tegis
tarqaliwi 
juda siyrek ushirasadi. Jetilgen 
togaylarda biyik
228

---

tereklerdin jaylasiwi bir tegis jaylasiwga tuwra keledi. Sonday-aq, 
aymm 
osimliklerdin 
taza 
qalmliginda 
otmwshi 
teniz 
polixetlerinin tigiz populyaciyalanda bugan misal boladi. Bir tegis 
tarqaliw agrocenozda kop ushirasip, bunda adamlar awil-xojaliq 
eginlerin birdey araliqta egip osiredi. Kenislikte populyaciyalar 
kobinese bir tegis bolmagan halda yagmy 
tosattan 
tarqaladi, bul 
eki sebep penen tusindiredi: birinshiden, iyelegen kenisliginin bir 
tekli 
bolmawi, 
ekinshiden, 
turler 
biologiyasimn 
aymm 
qasiyetlerinen. 
Osimliklerde 
bunday 
tarqaliw 
vegetativ 
kobeyiwinde, tuqimlardm azzi tarqaliwmda payda boladi; 
haywanlarda-topar bolip tirishilik etiwde (semya, pada, koloniya, 
qislaw) baqlanadi.
Populyaciya agzalarmin bir tegis bolmagan tarqahwi eki 
variantta payda boladi: 1) bant bolmagan kenislik penen 
osoblardm aymm jiyindilan arasmda keskin diizilgen mozaykaliq 
jagdayda; 2) tosattan, diffuzli tarqalganda. Birinshige misal bolip 
qara gargalardin togay yamasa 
parklerde koloniya 
bolip 
omalasip uyalawi xizmet etedi. Diffuzli tarqaliw tabiyatta 
populyaciya agzalarmin bir-birinen salistirmali turde 
garezsiz 
ham olar ushm bir qiyli ortaliqta jasaganda ushirasadi. Maselen, 
un qomzlannin unda tarqahwi, 6rmekshi-qaraqurtlardin jaylawda 
tarqahwi h.t.b.
Tabiyatta