Mamleketlik universiteti jumanov m. A

H ayw anlar popu lyaciyasm m ja s quram i.
Tiirdin kobeyiw 
qasiyetine baylanisli populyaciya agzalan bir yamasa har-qiyli 
generaciyaga kiriwi miimkin. Birinshi jagdayda jasi boymsha 
uqsas barliq osoblar boladi ham tirishilik ciklinin kelesi etaplann 
bir 
waqitta 
otedi. 
Maselen, 
topar 
bolip 
jasamaytugm 
shegirtkelerdin kopshilik tiirlerinin kobeyiwi. Baharde jerge 
qoydgan, pillenin ishinde qislap shiqqan mayeklerden birinshi 
jastagi lichinkalar payda boladi. Bul waqitta populyaciya tek jas 
nasekomalardan turadi. 2-3 hapteden soft ayinm osoblardm tegis 
emes rawajlamwma baylanisli, onda bir waqitta qonsi jastagi 
lichinkalar ushirasadi, biraq aste-aqmn barliq populyaciya 
imaginal jagdayga otedi ham jaz aqirmda tek jmisiy jastan 
jetilisken eresek formalardan turadi. Olar qista mayek qoyip oledi. 
Populyaciyamn usinday jas 
qurami emen listovertkasinda, 
Deroceras tuwisinin suw ogizlerinde ham basqa da omirinde bir 
ret kobeyiwshi rawajlamwdin bir jilliq cikline iye tiirlerde bar. 
Kobeyiw miiddeti ham ayinm jas stadiyalarin otiw adette jddm 
belgili bir mawsimine tuwra keledi. Bunday populyaciyalardm
224

---

sam qade boyinsha turaqsiz boladi, optimum jagdayman burilis 
kushli bolsa, kopshiligi olip ketedi.
Turlerdin kobeyiwshiligin eki toparga bolemiz: omirinde bir 
ret kobeyetugm ham kop marte kobeyetugin turler.
May qonizlarmda maselen, 
urgashilari 
mayek 
salip 
bolgannan son baharde olip qaladi. 
Lichinkalar topiraqta 
rawajlanadi ham omirinin tortinshi jili quwirshaqqa aylanadi.
Populyaciyada 
bir waqittm ozinde tort generaciyanm 
wakilleri qatnasadi. Har jili bir generaciya ozinin tirishilik ciklin 
juwmaqlaydi ham tazasi payda boladi. Bunday populyaciyanm jas 
boymsha toparlan amq interval boymsha aynladi.
Bir marte kobeyiwshi ham tirishilik cikli 
qisqa bolgan 
tiirlerde jil dawammda bir neshe awladlar almasadi. Har-qiyli 
generaciyamn bir waqitta otiwi osoblardin mayek qoyiw, osiw 
ham jimsiy jetiliwinin soziliwina baylanisli. Bul populyaciya 
agzalanmn nasillik bir tekli 
emesligi natiyjesinde ham 
mikroklimat ham basqa jagdaylardm tasirinde iske asadi. 
Maselen, GMDA mn tiislik rayonlarmda qant lablebisine ziyan 
beretugin lablebi kuyesinin qurtlan ham quwirshaqlan har-qiyli 
jasta qislaydi. Jazda 4-5 generaciya rawajlanadi. Bir waqittm 
ozinde eki ham hatte ush awladtin wakilleri ushirasadi, biraq 
solardm biri miiddetli gezek penen barha ustemlik etedi.
Qayta kobeyiwshi turler populyaciyasmm 
jas qurami 
quramali boladi. Bunda eki jagday boliwi miimkin: 1) omirinin 
uzaqligi eresek jagdayda joqari emes 2) eresekleri uzaq jasaydi 
ham kop marte kobeyedi.
Birinshi jagdayda har jili populyaciyanm belgili bir bolimi 
almasadi. Omn sam turaqsiz bolip ham ayinm jillan birden 
ozgeredi.
Ekinshi jagdayda har-qiyli awladtin uzaq jasawi menen 
populyaciyanm turaqli strukturasi payda boladi. Maselen, hind 
pilleri 8-12 jildan son jinisliq jaqtan er j etedi ham 60-70 jasqa 
deyin jasaydi. Urgashisi har tort jildan bir, arasmda eki pilshe 
tuwadi. Padada adette har-qiyli jastagi eresek haywanlar 80% ti, 
jaslan 20% ti quraydi.
Populyaciyanm uzaq waqit kobeyiwshi bolimi arasmda 
zapasli dep ataladi. Populyaciyaliq zapastin razmerinen sanlardi
225

---

qayta tiklew mumkinshiligi garezli boladi. Jmisiy jaqtan jetdiwge 
jetken ham 
zapasti tilkeytiwshi jaslardm sol bolimi-bul 
populyaciyamn har jilgi toliqtiriliwi esaplanadi.
Haywanlardin tabiyiy populyaciyasmm jas strukturasin esap- 
sanaq qiliw juda ulken ahmiyetke iye. Eger quramali jas 
strukturali populyaciyadagi kopshilik ereseklerin oltirse, onin 
qayta tikleniwin kushli asteletedi.
Jas strukturam analiz etiw populyaciyamn tirishiligi 
dawammda bir qatar jaqm awladlardin sanm boljawga jardem 
etedi. Bunday analizler maselen, baliqshiliq ham anshihq 
xojahgmda ondirislik toparlarinm dinamikasm aldinnan koriw 
ushin ken qollamladi. Bul ushm quramali matematikaliq modeller 
qollaniladi.