Joba: Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi

Organizm hám ortalıq arasındaǵı óz-ara tásirlesiw
Joba:

1. 
   Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi
   
2. 
   Biotsenozlar. Biotsenozdaǵi túrler, aralıq hám trofik sistemalar, fitotsenoz hám zootsenoz
   
3. 
   Konsortsiyalar. Jámiyet komponentleri ortasındeǵı múnásebetler.
   
4. 
   Jámiyettiń tur, sistema, genetikalıq hár-túrliligi.
   
5. 
   Jámiyettiń rawajlaniw mexaniziminde jıqrtqishlıq hám básekiniń róli. Klimaks jámiyetler.
   

1. Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi.
A. Tenslidiń «ekosistema» hám V. N. Sukachevdiń «Biogeosenoz» túsinikleri haqqında. Bir ulıwma arealda jasaytuǵınlıq hár túrlı túrlerdiń populyatsiyalari ekologiyalıq Jámiyetti quraydı. Tiri organizmler basqa organizmler hám ólik tábiiyaattıń tásirinde bolıwı menen birge óz gezeginde ózleri de olarǵa tásir kórsetedi.
Bir biri menen hám átirap ortalıq penen óz-ara múnásebette bolǵan organizmlerdiń populyatsiyalari ekologiyalıq sistemalar (ekosistemalar) yamasa biogeotsenozlar dep ataladı. Basqasha qilip aytqanda biogeotsenoz - bir — birine baylanıslı biotik hám abiotik strukturalıq bólimlerden ibarat kompleks jaylasqan jer maydanınıń bir bólegi bolıp tabıladı. Biogeosenoz tábiiyatdeǵı eń quramalı sistemalardan biri. Avtotrof organizmler (fotosintezlewshi jasıl ósimlikler hám ximosintezlewshi mikroorganizmlar) hám de geterotrof organizmler (haywanlar, zamarıqlar, kóplegen bakteriyalar, viruslar) biogeotsenozniń tiri komponentlerine, atmosferanıń jerge jaqın qatlamı, odeǵı gaz hám ıssılıq resursları, quyash energiyası, tapıraq jáne onıń suw mineral resursları bolsa jansız komponentlerge kiredi. Hár bir biotsenozda jerdiń geologik dúzilisi, tapıraq, ıqlım sharayatları, suw rejimi, sal orında ósip unadigan ósimlik hám haywanlar bir-birine sáykes hám óz-ara baylanısqan baladı. «Ekosistema» termini birinshi ret 1935-jılda ińliz ekologi A. Tensli tárepinen kiritilgen. Keyinirek 1940-jılda akademikalıqalıq v. N. Sukachev ekosistema túsinigin biogeotsenoz dep atawdı usınıs etdi. Biogeosenoz quramına adamnan tısqarı hámme zat kiredi. Biogeosenoz taraqqiy etip hám ózgerip turadı. Bul ózgerisler kisiler, ortalıq hám hátte uzaq kosmostıń de tásiri astında júz beredi. Beogeosenozni úyreniw awıl xojalıǵı hám ásirese, toǵay xojalıǵın rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye. Ekosistemaniń ónimdarlıǵı al yamasa bul ekosistema arqalı ótetuǵın energiya aǵımına baylanıslı. Quyash energiyası ekosistemadeǵı dáslepki ónimlerdi payda etiwshi biotik komponentler tárepinen ózlestiriledi. Dáslepki payda etiwshiler tárepinen organikalıq element retinde taplaytuǵın energiya tezligi baslanǵısh ónim dep ataladı.
Bul eń zárúrli parametr bolıp ekosistemadeǵı biomassa muǵdarı soǵan baylanıslı baladı. Ekenin aytıw kerek, ósimliklerge túsetuǵın quyash energiyası hár túrlı muǵdarda baladı. Al kóbinese geografiyalıq keńlikke, ósimlikler oramınıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı. Ósimliklerge túsetuǵın quyash energiyasınıń shámbe menen 95 — 99% sal zamatiyoq qaytarıladı, al yamasa ıssılıqqa sheńberdı yamasa suwdı puwlatıwǵa sarp etiw baladı hám tek ǵana 1 — 5% xlorofill tárepinen qabıl etilip organikalıq molekulalardı payda etiwge sarp etiw baladı. Ósimlikler qabıl etken energiyanıń shámbe menen 20% dem alıw yamasa fotonafas alıwǵa sarp etiw baladı. Odan qalǵan energiyanıń organikalıq elementlerdı payda etiwge ketken bólegi sap baslanǵısh ónim dep ataladı. (S. B. M.). Baslanǵısh ónimdiń ónimdarlıǵı jazda qishga salıstırǵanda kóp baladı. Bir organizmlerdi eginwi organizmler jegende (tutınıw etkende) awqat (element hám energiya ) bir trofik dárejeden eginwi trofik dárejege ótedi. As sińiriw etilmegen awqat keyinirek shıǵarılıp taslanadı. Awqat as sińiriw qılıw shólkemleri bolǵan haywanlar qaldıqlardı ekskrementlar (shıǵındılar) retinde tısqarına shıǵarıp taslaydı. Bul shıǵındılar quramında de málim muǵdarda energiya saqlanadı. Haywanlar de, simlikler de nápes alǵan waqıtlarında energiyanıń málim bir bólegin joǵatadılar. Dem alıw processinden, awqat as sińiriw etiwden hám de shıǵındılardan qalǵan energiya ósimlik hám haywanlardıń ósiwi, kóbeyiwi hám turmıs iskerligin támiyinlewge sarp etiw baladı. Geterotrof organizmler tárepinen tayarlanǵan (toplanǵan ) organikalıq elementler muǵdarı egilemshi ónim dep ataladı. Aziq shınjırınıń hár bir bólimi (zvenosi) de bir bólim energiya joǵaladı. Sanday eken awqat shınjırınıń uzınlıǵı kóbinese sal energiyanıń joǵalıp ketiwi menen shegaralanıp turadı.
Ósimlikler tárepinen qabıl etiletuǵın jaqtılıq energiyası muǵdarınıń dáslepki sap ónimge bolǵan qatnası ádewir ulken bolıp tabıladı. Energiyanıń keyińi bir- birine beriliwi (ótiwi) baslanǵısh ótiwge salıstırǵanda ádewir nátiyjeli bolıp tabıladı. Mısalı, ósimliklerden ótxór haywanlarǵa ótetuǵın energiyanıń ortasha effektivligi 10% ni shólkemlestirgen halda, haywanlardan haywanlarǵa ótetuǵın energiyanıń effektivligi 20% baladı. Ulıwma, ótxór haywanlarda jırtqıshlarǵa qaraǵanda as sińiriw qılıw effektivligi tómen baladı. Óytkeni mınada, ósimliklerde kóbirek taxtalıq hám selyulloza bolıp, haywanlar organizminde jaqsı as sińiriw bolmaydı, energiya dáregi bolıp esaplanbaydı.
Dem alıw processinde joǵatılǵan energiya basqa organizmlerge ótpeydi. Ekskrementlarda metabolizm qaldıqları deǵı energiya bolsa detritofag hám redusentlarga ótedi hám de alardeǵı energiyaler ekosistemada qaladı. Detrit shınjırları ólik organizmler hám ósimlikler qaldıqlarınan baslanadı (tókilgan japıraq hám poyalar). Tuwrıdan-tuwrı detritlarga hám redusentlar azıq shınjırına ótetuǵın dáslepki taza ónimler hámme ekosistemalarda de birdeyday emes. Toǵay ekosistemalarida dáslepki ónimlerdiń kóp bólegi detrit shınjırına ótedi. Usınıń sebepinen toǵay astındeǵı qaldıqlar konsumentlar aktiv iskerligi ushın qolay sharayat bolıp tabıladı. Biraq teńiz ekosistemalarida de intensiv paydalanatuǵın jaylawlarda dáslepki ónimdiń yarımınan kópi jaylaw azıq shınjırına qosılıwı múmkin. Detrit shınjırları jaylaw shınjırlarına qaraǵanda kemrek úyrenilgen. Biraq energiya aǵımı kózqarasınan qaralganda alardıń áhmiyeti jaylaw shınjırına salıstırǵanda kóp bolsa kóp, az emes. Eger ekosistema stabil (ózgermeytuǵın) bolsa, al jaǵdayda ulıwma biomassaniń kólemi kóbeymeydi. Yaǵnıy jıldıń basında qansha bolsa, aqırında de shunchaligicha qaladı. Bul jaǵdayda baslanǵısh ónimde bolǵan hámme energiya hár túrlı trofik dárejedegi organizmlerden ótedi hám nátiyjede onıń taza ónimdarlıǵı nolǵa teń baladı.
Kóbinese ekosistemalar ózgerip turadı. Mısalı, jas toǵaylarda ósimlikler vegetatsiya dáwirdiń aqırına barıp toplanǵan energiyanıń bir bólegi ósimlikler biomassasiniń artıwına alıp keledi. Ósimliklerde ǵalabalıq vegetatsiya baslanǵan dáwirler (báhár, jaz) de dáslepki ónim kóp baladı, egilemshi ónimdiń artpaqtası bolsa keyin gúzetiledi.
Ekosistemaga túsiwshi energiya aǵıslarınan paydalanıp, insan ushın kerek bolǵan energiya hám awqat dáregin kóbeytiwde paydalanıw múmkin.
Ilimiy analizlar járdeminde ósimliklerdi ósiriw agrotexnikalıqalıq qaǵıydalardı rawajlanıwlashtirib alardı ónimdarlıǵıni asırıw múmkin. Hár bir trofik dárejede energiya joǵalar eken, sanday eken hámme zattı tutınıw etiwshi (adamlarda de) organizmler ushın ekosistemadan natiyjelili energiyanı ajıratıp alıw usılı — bul ósimlikler esaplanadı. Biraq, bul jerde basqa faktorlardı de itibarǵa almaslik múmkin emes. Mısalı, haywanlar belokında kóbinese almastırıp bolmaytuǵın aminokislotalar baladı.
Bunnan tısqarı, ósimlik belokları haywan belokına qaraǵanda qıyınlaw as sińiriw baladı hám sońıında sonı de aytıw kerek, bir qansha ekosistemalarda materiallıq eginlerdi baǵıw hám buyım ónim alıw qıyın bolǵanlıǵı sebepli, bul ekosistemalardeǵı haywanlar ózleri ushın kerekli azıqtı úlken maydanlardan aladılar. Áne sanday ekosistemalarga sahra, Orta Aziyanıń shól zonası, buǵilar jasaytuǵınlıq tundra zonaların mısal qılıp alıw múmkin.