Joba: Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi

Oraylıq Aziya regionniń ekosistemalari
Bul regionniń fizikalıq-geogrfik sharayatı hám landshaftı da júdá hár túrli bolıp tabıladı. Arqa Batıs aymaqlar tipik shól hám shala shóldan ibarat bolıp, jazı qurǵaqlay ıssı, qishi júdá suwıq, jawındıń júdá kem bolıwı menen tariyplanadi. Biologiyalıq jemisdorlikniń sheklewshi faktorı bul regionda ızǵarlıqtıń jetiwmasligi esaplanadı. Jawındıń jıllıq muǵdarı 200 mm den aspaydı, ol da bolsa, tiykarınan qıs hám báhár mawsimlerinde boladı. Bul bolsa tekǵana ósimlik túrleriniń sanına hám jáne de ósimlikler turmıslıq formalarına da óz tásirin kórsetedi. Usınıń sebepinen bul regiondeǵı ósimlikler tiykarınan bir jıllıq ósimliklerden shólkemlesken, olar óz turmıs siklini qısqa báhár dáwiridayoq tamamlawǵa ulguradi. Bul orınlarda kóp jıllıq ósimliklerden jantaq kóp ósedi, onıń kósher túbiri 15-20 m tereńliktegi jer astı suwiga jetip baradı. Sonıń menen birge, topıraq sharayatına qaray, shól zonalarında saksovul, qoyansuyak hám sol sıyaqlı basqa hár qıylı puta hám shala puta ósimlikleri kóp ósedi.
Shól zonasınıń awlaq jaylarında jer astı suwiniń quramında tuzdıń muǵdarı júdá artıq bolǵanlıǵı ushın kebirleńen jerler talay muncha ushraydı. Áne sonday kebirleńen jerlerde qara saksovul, cherkez, shaqan, keyruk, danashór, satıp alınǵan zatondon, balıq kózi hám usılar sıyaqlı zárúrli ot-jem hám jaylaw ósimlikleri ósedi. Bul zonanıń haywanları da ósimlikleri sıyaqlı suwsızlıqqa oǵada maslasqan boladı. Shólda jasawshı sudralib juretuǵınlar (jilanlar, kesirtkeler, eshkiemarlar) mayda kemiriwshiler (balpaq tıshqanlar, tıshqanlar) suwsızlıqqa fiziologikalıq hám etologik (minez-qulıqı menen) maslasqan. Bul haywanlar ishimlik suwǵa onsha mútáj emes, sebebi olardıń organizmlerinde metabolik suw tutınıw etilgen qurǵaqlay azıqtıń bólekleniwi nátiyjesinde payda boladı. Olardıń siydigi júdá konsentrasiyalashganligi ushın organizminen suw kem ajraladió. Sayǵaqlar hám basqa hár qıylı shól haywanlarında da uzaq waqıt suwsızlıqqa shıdamlılıqtı támiyinleytuǵın mexanizmler rawajlanǵan.
Shóldiń suwǵarılıwı, temperaturanıń joqarı hám jaqtılıqnıń jetkilikli muǵdarda bolıwı júdá mol hasıl egin maydanların jaratılıwma múmkinshilik beredi. Biraq bulmanlarda suwdiń puwlanıwı nátiyjesinde topıraqtıń shorlanıwı sheklewshi faktor esaplanadı. Bul bolsa topıraqtıń kebirin juwıw hám hasıldarlıqtı joqarı dárejede ustap turıw ushın qosımsha suw talap etedi.
Taw aldı hám taw aymaqlarında shala shól, toǵaylar, aralas toǵaylar, alp otlaqları hám de suwıq taw shóli sıyaqlı biomlar ushraydı.
Awıl xojalıǵınıń jedel rawajlanıwı, arsha aǵashı toǵaylardıń kesiliwi sıyaqlı antropogen tásirinler taw aldı hám taw aymaqlarında biomniń sezilerli buzılıwlarına sebep bolıp atır. Nátiyjede házirgi waqıtta ósimlik hám haywanlardıń júdá kóp túrleri joǵalıp barıp atır hám sol sebepli Ózbekstannıń «Qızıl kitapi»ga kóp túrler kiritilgen.