Joba: Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi

Jer kurrasi tiykarǵı biomlarniń maydanı, biomassasi hám ónimdarlıǵı (T.A.Akilova, V.V.Xaskin 1998 jil).

№	Tiykarǵı biomlar, Jer kate- goriyalari	Maydan mln.km^2	Biomassa(qurǵaqlay element esabında )		Jıllıq ónim
1	Tundra, toǵayı tundra	4,2	8,5	3,6	2,6	1,1
2	Eriytuǵın hám tawlıq iyne japraqlı toǵaylar	12,2	127,0	162,0	7,9	10,1
3	Japraqlı iyne japraqlı toǵaylar	6,2	185,0	114,7	9,8	6,1
4	Keń japraqlı toǵaylar	7,6	240,0	182,4	11,0	8,4
5	Subtropik toǵaylar	5,3	382,0	202,5	16,4	8,7
6	Iǵallıq tropik toǵay	10,3	581,0	598,5	27,8	28,6
7	Savanna, chapporel	6,2	68,0	42,2	9,1	5,6
8	Sahralar (preriy)	2,8	10,0	2,8	6,0	1,7
9	Shól	22,7	2,1	4,8	1,6	3,6
10	Shúdigerlenetuǵin jerler	15,1	9,7	14,6	6,7	10,1
11	Ózlestiriletuǵın, mádeniy jerler	26,3	8,9	23,4	6,8	18,1
12	Qurǵaqlıqtaǵı suw	2,4	0,3	0,1	0,7	0,2
13	Qurılıs, jollar, toǵ islenbeleri	9,8	0	0	0	0
14	Polyusdeǵı tawlıq muzlar	17,2	0	0	0	0
	Jer júzi qurǵaqlıǵı -jámi	148,9	1352,2		102, 2
	Okeanlar	361,1	7,8		(36)
	Hámmesi	510,0	1360,0		138, 2

Ekologiyalıq sistemada hámme organizmler azıqlanıwına hám energiya qabıllawına qaray eki gruppaǵa bólinedi: Avtotroflar hám geterotroflar. Avtotroflar tiykarınan ósimliklerden shólkemlesken bolıp, olar fotosintez sebepli quyash energiyasın ózlestirip ápiwayı anorganik birikpelerden quramalı organikalıq birikpelerdi sintezlaydi. Geterotroflarga haywanlar, adamlar, zamarıqlar, bakteriyalar kiredi. Olar tayın organikalıq element menen azıqlanadı hám óz turmıs iskerligi processinde olardı ápiwayı birikpelerge bólekleydi. Bul elementlar óz gezeginde tábiiyaatqa qaytarıladı hám avtortoflar tárepinen jańa elementlar udayı tákirarlanatuǵın ayla- nishiga tartinadi. Biosenoz qóyideǵı strukturalıq bólimlerden shólkemlesken:

1) produsentlar (payda etiwshiler):
2) konsumentlar (tutınıw etiwshiler):
3) redusentlar yamasa destruktorlar (bóleklovchilar)
Produsentlar avtotrof organizm bolıp, qurǵaqlıqtaǵı hám suwdeǵı jasıl ósimliklerden shólkemlesken. Tayarlanǵan organikalıq elementlardıń bir bólegi konsumentlar tárepinen tutınıw etiledi, keyińileri bolsa óz gezeginde góshxór haywanlar hám adamlar ushın azıq esaplanadı.
Redusentlar da geterotroflar esaplanıp, olar tiykarınan mikroorganizmlardan shólkemlesken. Olar qatnasıwında haywan hám ósimliklerdiń qaldıqları (ólik denesi) bóleklenip organikalıq elementlarǵa aylanadı, organikalıq elementlardı ápiwayı anorganik elementlarǵa bólekleydi. Organikalıq elementlardıń kóp bólegi tezlik penen bóleklenmeydi, aǵash, topıraqtıń organikalıq bólegi, suwdeǵı shókpeler retinde saqlanadı. Bul organikalıq elementlar kóp mıń jıllar dawamında saqlanıp, qazilma janar mayǵa (torf, kómir hám neftga) aylanadı. Hár jılı jerde fotosintezlewshi organizmler 140 mlrd. tonnaǵa jaqın organikalıq elementlardı sintezlaydi. (T. A. Akimova, V. M. Xaskin, 1998-jıl) Geologik dáwir (1mlrd.jıl) dawamında organikalıq elementlar bólekleniwine kóre sintezlanishi kóbirek bolıwı nátiyjesinde atmosferada SO2 muǵdarı azayıp O2 muǵdarınıń barǵan sayın artıp barıwına sebep bolǵan. Keyińi jıllarda texnika hám sanaattıń jedel rawajlanıwı nátiyjesinde bul processtiń hákisi júz beriw qáwipi payda bolıp atır. Bul hádiyse planeta ıqlımınıń ózgeriwine alıp keliwi múmkin.


Azıq shınjırı hám ekologiyalıq piramida tuwrısında túsinik
Aldınǵısı keyińisi ushın azıq esaplanǵan, óz-ara baylanısqan bir neshe túrler yamasa organizmler azıq shınjırın payda etedi: Mısal,

Jirtqish
haywanlar

Saprofitlar organic qaldiqlardi parshalovchilar

Ósimlikxoʻr
haywanlar

Avtotrof ósimlikler

Organik qaldiqlar
Azıq shınjırı — ósimlikler toplaǵan energiyanı bir turniń ekinshisin jewi arqalı bir neshe organizmler qatarından ótkeriw bolıp tabıladı.
Sonday aq, azıq shınjırı túrler arasındeǵı trofik baylanısıw bolıp tabıladı (grekshe " trofe" - azıqlanıw ). Ekologiyalıq sistemada hár túrlı azıq dárejeleri trofik dárejeler dep ataladı. Azıq shınjırınıń birinshi zvenosi avtotrof ósimlikler (produsentlar) esaplanadı. Fotosintez processinde olar quyash energiyasın ximiyalıq baǵlar energiyasına aylantıradı. Ekinshi zvenosi ótxór (baslanǵısh tutınıw etiwshiler) hám góshxór (ekilemshi tutınıw etiwshiler) haywanlar yamasa konsumentlar quraydı. Azıq shınjırınıń úshinshi zvenosini organikalıq elementlardı mineral elementlarǵa bólekleytuǵın mikroorganizmlar (redusentlar) payda etedi. Tábiiyaatda azıq shınjırı úsh - tórt dárejeden dúziledi. Bir dárejeden ekinshi dárejege ótiwde energiyanıń hám elementtıń muǵdarı shama menen úsh retke jaqın azaya baradı, sebebi qabıl etilgen energiyanıń 90% ga jaqinı organizmlerdiń turmıs iskerligin támiyinlewge sarp etiw etiledi. Qalǵan 10 procentigine organizmler denesiniń dúzilisi ushın sarp etiw boladı. Sol sebepli hár bir keyińi azıq dárejesinde individler sanı da progressiv azaya baradı.
Mısalı, ortasha alǵanda 1000 kg ósimlikti jegende haywan 100 kg ge shekem
semiradi. Bunday massalı ótxór haywandı jegen jırtqıshlardıń biomassasi 10 kg ge shekem artpaqtası múmkin, ekilemshi jırtqıshniki bolsa tek 1 kg ge shekem artadı.
Sonday etip, azıq dárejelerinde elementlar hám energiyanıń progressiv azaya barıwı gúzetiledi. Bul nizamlıq ekologiyalıq piramida qaǵıydası dep ataladı, ekologiyalıq piramida produsentlar, konsumentlar hám redusentlardeǵı biomassa hám energiya qatnasınıń kórsetkishi esaplanadı.
Piramidanıń tiykarın avtotrof organizmler payda etiwshiler quraydı, olardan joqarıda ótxór haywanlar, odan da joqarıda jırtqısh haywanlar, piramidanıń eń shıńında iri jırtqıshlar jaylasadı.
Suw háwizlerindeǵı azıq shınjırınıń tipik mısalı fitoplankton — zooplankton mayda balıqlar — iri jırtqısh balıqlar esaplanadı. Bul azıq shınjırında da biomassa hám energiya muǵdarı ekologiyalıq piramida qaǵıydasına muwapıq tabora azaya baradı.
Jasalma Awıl xojalıq ekosistemalarida da hár bir keyińi azıq shınjırı dárejesinde energiya muǵdarı 10 retge shekem azaya baradı. Sol sebepli awqat ratsionida ósimlik azıqların kemeytiw esabına góshniń muǵdarın kópaytirsak sol arnawlı bir ekologiyalıq sistemada azıq menen támiyinleniwi múmkin bolǵan adamlar sanı azayıwı kerek.
Biogeotsenozniń eń zárúrli qásiyetlerinen biri - óz ózin mekeme etiw bolıp tabıladı. Óz-ózin mekeme qılıw — tábiiy sistemanıń qanday da tábiiy tásiri yamasa antropogen tásirinen keyin óz ishki qásiyetlerin qayta qayta tiklew qábileti bolıp tabıladı. Óz-ózin mekeme qılıwdıń jaqtı mısalı keń japraqlı toǵaylar deǵı biogeotsenoz bolıp tabıladı. Bul jerde ósimlikler jay, jaqtılıq hám suw ushın básekilesedi yamasa Oraylıq Aziya qumli shólideǵı biogeotsenozlar da buǵan ayqın mısal bóle aladı. Bul xildeǵı biogeotsenozlarda yaruslik, yaǵnıy ósimlikler komandasınıń vertikal boylap bir neshe qatarda jaylasıwı gúzetiledi.
Keń japraqlı toǵaylardıń birinshi yarusini jarıqsevar terekler (emen, shumtol) ekinshi yarusini bolsa anaǵurlım kem jarıqsevar terekler (zereń, shertek), úshinshi yarusini hár túrlı putalar (kalina) hám tórtinshi yarusini ótsimon ósimlikler (paporotniklar, gulxayri, qirqbóǵim) quraydı. Yarus qansha tómen bolsa, odeǵı ósimlikler sonshalıq sayaǵa shıdamlı boladı. Joqarı yarusdeǵı ósimliklerdiń túbirleri júdá tereń jaylasadı.
Keń japraqlı toǵaylarda jaqtılıq sharayatı jıl dawamında keskin ózgerip turadı. Sol sebepli qóyi yarusdeǵı ósimlikler báhárde terekler japıraqlar shıǵarǵanǵa shekem tez rawajlanadı hám gúlleydi. Oraylıq Aziyanıń qumli shólideǵı ekosistemaniń joqarı yarusini qoyan -suyek, oqsaksovullar, ekinshi yarusini, qandim, qızılsha, úshinshi yarusini sińrenlar, shuvoqlar, tórtinshi yarusini gúńgirtbosh, yaltirboshlar hám ostki, aqırǵı yarusini moxlar quraydı. Hár qanday biogeotsenozlarda ózgerisler ıqlım ritmiga baylanıslı halda gúzetiledi. Mısalı, kuzda temperaturanıń tómenlewi, kún uzınlıǵınıń qısqarıwı, ızǵarlıqtıń ózgeriwi nátiyjesinde kóp ósimlikler bargini tókadi. Olardıń jiynaw aǵzalarında azıq elementları toplandı, tereklerde qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material payda boladı. Ósimlikler citoplazmasında suw azaya baslaydı. Haywanlar da qishga aktiv tayarlanıwadı. Sezimler Qublaǵa ushıp ketedi. Sút emizuvchilar tulaydi, qishga azıq jamǵaradi.
Ortalıq sharayatı ózgeriwi nátiyjesinde bir biogeotsenoz ekinshisine aylanıwı múmkin. Mısalı, órtdan keyin toǵay biogeotsenozi ornına otlaq biogeotsenozi payda boladı. Biogeosenozlar almasınıwı kóbinese insan iskerligine baylanıslı bolıwı múmkin. Batpaqlıqlardıń qurǵatıwı nátiyjesinde batpaqlıq biogeotsenozi otlaq biogeotsenozi yamasa agrosenozlar menen almasınıwı múmkin.

Ayriqsha ósimlikler dúnyası hám landshaftqa iye bolǵan biogeotsenozlar geografiyalıq zonallik menen de bekkem baylanıslı boladı. Geografiyalıq zonallik nátiyjesinde biomlar dep atalıwshı iri regional ekosistemalar yamasa biosistemalar payda boladı. Bunday biomlarga tundra, tayga, toǵay, shól, sahra hám tropik toǵaylar mısal bóle aladı. Dushshı suw háwizi ekosistemalariga kól, dárya hám batpaqlıqlar kiredi. Kútá úlken maydanlardı egallewshi bunday ekosistemalar dushshı suw organizmleriniń jasaw jayı, ishimlik suw dáregi, suwǵarılatuǵın jerler ushın suw rezervi esaplanadı.

Teńiz ekosistemalariga Jer júzesiniń 70% ni egallewshi ashıq teńizlerden tısqarı qıraqlar boyı deǵı kontinental shelf da kiredi. Bunday ekosistemalar haywan hám ósimliklerdiń túrli-tumanlıǵı, plankton hám bentosniń (suwda muallaq halda bolatuǵın, suw tubida jasaytuǵınlıq mikroorganizmlar), ápiwayı haywanlar hám tómen suvótlarniń júdá kóp muǵdarda bolıwlıǵı menen tariyplanadi. Kontinental shelflarda tiykarınan sanaat balıqchiligi rawajlanǵan boladı.