Joba: Jámiyettiń dúzilisi hám qáliplesiwi

Ekosistemaniń iyerarxik qatarları
Házirgi zaman ekologiyasınıń mazmunın Jámiyet, populyatsiya, organizm, organ, kletka hám genler tashkil etip, bular turmıstıń tiykarǵı formaların belgileydi. Bul biologiyalıq sırtqı kórinisler iyerarxik tártipte yamasa Katarda jaylasıp kisi hám úlken sistemalardı payda etedi. Iyerarxiya — Uebater sózligi boyınsha birin — ketin Katar bolıp jaylasıw mánisin ańlatadı. Áne sanday hár bir tekshe yamasa dáreje sırtqı ortalıq tásiri nátiyjesinde ayriqsha funksional sistemanı payda etedi. Ekologiya páni tiykarınan áne sanday sistemalardan : Jámiyet hám ekosistemalarni uyretedi.
Ekosistemaniń tiykarǵı komponentleri. Tiri organizmler ekosistemaniń tiykarǵı bólegi: avtotroflar, geterotroflar, produsentlar, konsumentlar, redusentlar. Fizikalıq ortalıq. Biomlar.
Populyasiya termini bul málim bir tur individleriniń toparın bildirse, Jámiyet termini dep bolsa (biotik Jámiyet) málim bir aymaqtı iyelegen populyatsiyalar jıyındısına aytıladı. Tiri Jámiyet hám notirik tábiiyaat bir — biri menen ajıralmas baylanısqan bolıp, olar birgelikte ekologiyalıq sistema (ekosistema) ni payda etediler. Biosenoz bolsa ekosistema (biogeotsenoz) dıń tiri bólegi bolıp esaplanadı. Biom — bul úlken re- gional subkontinental biosistema bolıp, ol qanday da bir ósimlikler tipi menen yamasa landshafttıń basqa ayriqsha ózgesheligi menen xarakterlenedi. Mısalı, ortasha ıqlım sharayatındeǵı keń japraqlı toǵaylar biomi yamasa shól zonasındeǵı qumli ósimlikler biomi hám taǵı basqa. Ekologiyada qollanılatuǵın eń úlken biologiyalıq sistemalarǵa biosfera yamasa ekosfera kiredi. Biosfera — bulman júziniń barlıq tiri organizmler jasaytuǵınlıq bólegi esaplanadı. Dúnyada qóyideǵı biomlar ushraydı :
1. Iǵallıq tropik biomlari. Bul zonanıń ıqlımı jıl boyı ıssı hám ızǵar kóp bolǵanlıǵı sebepli hár qıylı ósimlikler Jámiyeti hám túrlerdiń ósiwi ushın qolaylı esaplanadı. Ósimlikleri arasında kópshilikti lianalar (shırmawıb, órmalab ósuvchi ósimlikler) quraydı. Kópshilik mámleketlerdiń tropik toǵaylarında (Panama, Indoneziya, Braziliya ) epifetlar júdá kóp ushraydı. Bul zonada ósuvchi terek ósimliklerdiń túbirleri kóbinese topıraq maydanına jaqın jaylasqan bolıp, doskasimon formada boladı. Tropik region túrlerge júdá bay bolıp, Braziliyada 40 mıń, Indoneziyada 43 mıń ósimlik túri ósedi. Bul regionlarda jer maydanınan biyiklikke kóterilgen tárepke hár 1000 metrde temperatura 6^°C tómenlep baradı. Sol sebepli tawlıq tropik regionlarda ıqlımı suwıq, mudami samal esib turadı. Sonday eken ósimlik túrleri de barǵan sayın azayıp baradı. Mısalı Kolumbiyanıń eń bálent tawlıq regioni Andada shama menen 4000 m biyiklikte jaylasqan bolıp, jıl boyı temperatura ortasha 5°C arasında boladı. Usınıń sebepinen bulmanlarda ósimlik túrleri hám olardıń turmıslıq formaları júdá kem muǵdarda ushraydı. Bar ósimlikler de gereńlik formada bolıp tabıladı.
2. Subtropik shól. Bul regiondıń jazı ıssı hám qurǵaqlay bolıp jer sharınıń ekvatordan arqaǵa hám qublaǵa tárep jaylasqan 30°C keńlikti basıp aladı.
Bul regionda sol ıqlım sharayatına maslasqan kamdan — kem ósimlik hám haywan túrleri ósedi hám jasaydı. Eger iǵallıq tropik ıqlım sharayatında organizmlerdiń jasawı ushın shegaralaytuǵın faktor jaqtılıq hám azıq elementlar bolǵan bolsa, subtropik shól regionlarda bolsa ızǵarlıq bolıp tabıladı. Bulmanlarda ósuvchi kaktuslarda qurǵaqlıqqa kelisiwshi belgilerinen biri bul japıraqları tikenlerge aynalǵanlıǵı bolıp tabıladı. Bul bolsa suwdı kem buǵlantiradi hám ósimliklerdi haywanlardan asıraydı. Bul regiondıń xarakterli ósimliklerinen biri náhán kaktuslardan (Meksikada ) Saguara hám tereksimon yukkalar bolıp tabıladı (Kaliforniya hám Moxave shólida kóp ósedi).
3. Ortasha ıqlım regioniniń toǵayları. Bul regiondıń qishi suwıq, jazı jıllı bolıp, jawın kóp jawadı. Mısalı, Rossiyanıń toǵay regioninde jıllıq jawındıń muǵdarı 600 — 700 mm ge shekem baradı. Topıraǵı boz topıraq. Bul regionda tiykarınan qaraǵay, yel, pixta, dub, tiloǵoch, aq qáyin, osina sıyaqlı ósimlikler ósedi. Bul ósimliklerden shólkemlesken toǵaylardı eki bólekke bolıw múmkin:
Iyne japraqlı hám japraqlı toǵaylar. Japraqlı toǵaylar óz gezeginde keń hám kishi japraqlı toǵay ósimliklerine bólinedi. Keń japraqlılarga dub, zirk, qaraǵash, lipa, yasin kiredi. Kishi japraqlılar bolsa aq qáyin, osinadan ibarat.
Iyne japraqlı toǵaylar Rossiya toǵaylardıń 80% ni tashkil etip, olardıń tiykarǵı bólegin qaraǵay, yel, tiloǵoch, pixtalar quraydı.
AQShniń Indiana shtatında aq dub dominant bolıp, onıń astında qant zereńi hám kishi butachalar ósedi. Batıs virgeniyada qızıl yel tereki keń japraqlı terekler menen birge ósip aralas toǵaylar zonasın payda etedi. Arqa AQSh hám Kanadada aq qáyin, olxa, yel, pixtadan payda bolǵan toǵaylar bolıp, olar suwıq ıqlım regionine de kirip barǵan.
4. Ortasha sahra regioni (súwret vII. 5.). Sahra dep kserofit xarakterde bolǵan ótsimon ósimliklerden shólkemlesken tıǵız otlaqlarǵa aytıladı. Sahra regioniniń qishi suwıq, jazı qurǵaqlay boladı. Íqlım sharayatı túrlishe ortasha jıllıq temperatura 3, 0 — 7, 5°C, Qubla rayonlarda bolsa 10°C ge shekem baradı. Hawanıń ortasha salıstırmalı ızǵarlıǵı 57-67% ni quraydı. Jawındıń jıllıq muǵdarı 250-500 mm bolıp, sonnan jaz aylarında 160 -180 mm jawadı. Sahra regioniniń topıraǵı qara topıraq, bul regionda ósimlik túrleri basqa tábiiy regionlarǵa salıstırǵanda kóp ushraydı. Mısalı, Arqa sahra regioniniń birpara jaylarında 1 m2 de 80 ge jaqın ósimlik túrleri ósedi. Bul regionda puta ósimliklerden sahra oluvolisi, shala puta ósimliklerden bogorat óti, izen, astragalniń birpara túrleri, eki hám kóp jıllıq ot ósimliklerden jońıshqa, kolokolchiklar, nezabudkalar, noqat, burshaq, qaq, zubturum, mavrak, kók sheshektiń birpara túrleri, qızıl qoraz shóp, kermek, giasent, lala, baysheshek, shafran hám sol sıyaqlı basqa hár qıylı ósimlik túrleri ósedi.
5. Shól regioni (súwret vII. 6.). Bul regiondıń ıqlımı keskin kontenental bolıp, sutkalıq hám jıllıq temperaturalar júdá ózgerip turadı. Jazda temperatura +50^°C ge shekem jetiwi múmkin. Qishi bolsa suwıq bolıp, qublada -30^°C, arqada bolsa — 40^°C ga túsedi. Hawanıń ortasha ızǵarlıǵı 52-61% ni quraydı.
Jaz aylarında bolsa ol 15-30% ge shekem túsiwi múmkin. Jıllıq jawındıń muǵdarı 80 — 200 mm bolıp tabıladı. Bul regionda ósimlik túrleri kem ósedi.
Ye. P. Korovinniń esabı boyınsha bul regionda hámmesi bolıp, 1600 ge jaqın ósimlik túrleri ósedi.
Saz topraqlı shólda shala puta ósimliklerinen shuvoq, partek, efemer hám efemeroidlardan gúńgirt bas, yaltirbosh, zizifora (kiyik óti) qasqar jońıshqa, lala qızǵaldoqlar, kóp jıllıq monokarplardan kavraklar ósedi.
Gipslı (taslı ) shól — Ústúrt, Karsakboy, Betpakdala, Mańi awıl, Qoraqum, hám Qızılqum dızbeklerinde jaylasqan bolıp, bulmanlarda shuvoq, juzǵun, qızılsha, reń, ilak, gúńgirtbosh hám basqalar ósedi.
Sorlaq shól — Oraylıq Aziyanıń ádewir bólegin iyelegen bolıp, olar tiykarınan shor, sizot suwi maydan jaylasqan awlaq jerlerde tarqalǵan. Bulmanlarda galofitlar, atap aytqanda saksovul, jıńǵıl (tamariks), erman-shuvoq, satıp alınǵan zatondon, balıq kóz, seta, danashór sıyaqlı soraklar ósedi.
Qumli shól — Oraylıq Aziyanıń Qızılqum hám Qoraqum dızbeklerin, Surxondaryo wálayatındeǵı Úlkenqumni, Oraylıq Ferǵana deǵı kishiroqqum shól maydanların óz ishine aladı. Bulmanlarda psammofitlar ósip, olarǵa aq hám qara saksovul, qoyan suyek, juzǵun, cherkez, qızılsha, sińrenlar, shuvoqlar, gúńgirtboshlar, silenlar, ilaklar kiredi.
6. Dushshı suw ósimlikleri. Dushshı suw háwizleri jer júziniń salıstırǵanda kishi bólegin iyelesada, biraq olarda ósimlik túrleri hár túrli boladı. Bul túrli rayonlıq suwdiń aǵıw tezligine (dáryalarda ), mineral elementlardıń quramına kislorod muǵdarına hám de dáryalar hám kólniń úlken kishiligine de baylanıslı.
Tereń kól, suw tez oquvchi dáryalarda kóbinese fitoplank-tonlar hám diatom suvótlari kóp bolıp, olar kóbinese qıraqlardı juqa qabat menen qoplab turadı. Suw háwizleri sayız hám háreketsiz bolǵan táǵdirdeǵına ósimlikler suw maydanına shıǵıp ósiwi múmkin. Bunday ósimlikler gápine giasentlar, liliyalar kiredi. Olar ózleri ushın kerek bolǵan azıq elementlardı tuwrıdan-tuwrı suwdan aladılar, túbirleri menen emes.
7. Artik tundra regioni. Bul regiondıń ıqlımı asa suwıq, qishi uzın, jazı bolsa oǵada qısqa boladı. Mudami kúshli samallar esib turǵanlıǵı ushın ortasha jıllıq temperatura 0°Cdan tómen, hátte jaz aylarında ıssılıq 15 — 20°C den aspaydı. Jawındıń ortasha bir jıllıq muǵdarı 200 — 300 mm ni quraydı. Biraq quyashlı kúnniń kem bolıwı hám de jazdıń qısqalıǵı nátiyjesinde artıqsha ızǵarlıq payda boladı. Hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı 80% arasında. Tundra regioniniń topıraǵı turaqlı mızlıqtı payda etedi. Hátte jaz aylarında da topıraqtıń 0, 25 — 2 m tereńligine shekem muz eriydi, tek. Jıldıń 280 kúni dawamında jer qar menen oranıwına qaramay, bul ıqlım regioninde 500 ge jaqın joqarı ósimlik túrleri ósedi.
Olardıń kóbisi kóp jıllıq ot, ajırıq payda etiwshi hám de úlken boshli ósimlikler bolıp tabıladı. Kóbinese bulmanlarda mox, zamarrıq shóp, pákene hám turaqlı jasıl puta hám shala putalar ósedi.
Olar gápine bagulnik, pákene aq qáyin (Betula nana), pákene tallar, vodyanka, brusnika, moroshka, ot ósimliklerden óleń shóp, astragallar, qirqbóǵim, gúńgirtbosh, belaus, zamarrıq shópden island lishaynigi, buǵi zamarrıq shópi kóp ushraydı. Tundra regioniniń qublaında Sibr yeli, Osina, aq qáyin, olxa hám sol sıyaqlı terekler de ósedi.