|
Semya bolip jasaw.
Jasawdm semyaliq obrazinda ata-analar
ham olardin awladlan arasmdagi qatnas kusheyedi. Bunday
qatnastm apiwayi turi ata-analardan birinin quriqtagi mayekke
qarawi: qunqti qorgaw, quriq basiw, h.t.b. Maselen, jer-suw
haywanlari arasinda mramorli ambistoma mayegin igalli togay
toseginin shuqmna saladi ham olardi qorgaw ushm qaladi. Qara
salamandranin samkasi mayegin oz denesi menen qushaqlap aladi
ham lichinkalar shiqqanga shekem oni taslap ketpeydi. Ush iyneli
tiken baliqtin erkegi uwildmqti qor^awdan keyin belgili bir
waqitqa
deyin
shabaqlarmda
qorgap
juredi.
Quslarda
palapanlarina gamxorliq olar qanatqa turip ketkenge shekem
dawam etedi, al bir qatar iri sut emiziwshilerde, maselen, ayiw,
jolbanslarda balalari bir neshe jil dawaminda olar jmisliq pisip
jetilisiw baslamwina shekem semya topannda tarbiyalanadi.
Bulardagi qorgaw - ata-analardan qaysisi: oz moynma aliw
kerekligine qaray semyalar ake, ana ham aralas tip bolip bolinedi.
Jubaylar turaqli diizilgcn semyalarda balam awqatlandinw ham
qorgawda adette erkegi de, nasharida qatnasadi.
Jasawdm semyaliq obrazinda haywanlardin territoriyaliq
minez-qulqi ayqm korinedi: har-qiyh signallar, markirovka,
qorqitiwdm ritual formalari ham maydandi iyelewde tikkeley
agressiya awladti aziqlandiriw ele de jetkilikli.
Haywanlardin keyingi iri birlespeleri - topar, pada ham
koloniyalar. Olardm duziliwi tiykarmda populyaciyada minez-
quliq qatnaslarmm bunnan bilaygi quramalasiwi jatadi.
Koloniyalar.
Bul otinqshi haywanlardin toparli jaylasiwi.
Olar uzaq waqit dawam etiwi mumkin yamasa tek kobeyiw
dawirinde payda boliwi mumkin, maselen, kopshilik quslarda-
239
qara garga, shagala, gagar, tupik h.b. Bunda osoblar arasindagi
qatnas juda quramali boladi.
Koloniyalardiri quramaliraq formasi - haywanlardin sonday
jaylasiwi boladi, yagniy olardin tirishiliginin ayirim funkciyalan
birlesip onnlanadi, natiyjede bolek osoblardm tiri qaliw itimalligi
artadi (29-suwret).
29-suwret. Birqazanlar ham qarabaylar koloniyasi
Kobinese bunday uluwmaliq funkciyalarga dushpanlardan
qorgamw ham eskertiwshi signalizaciyalar jatadi. Shagala, kayra,
aymm gazlar, qarligash h.b. quslar adette palapan yamasa quriqqa
qawip tuwdmwshi jirtqishqa shawqimli turde taslanadi. Quslarga
qawipti sezip qalgan har qanday qus shawqim koterip qalganlarm
mobilizaciyalaydi. Quslar birlesip hatte iri jirtqishlardi quwip
saliwga erisedi, mis: bir ozi kushi jetpeytugin jirtqishlar - tiilki,
lashin, bayiwli h.b.di birgelesip quwip saladi.
Quslardin koloniyali jaylasiwmda arasmda individual uyalaw
onnlan saqlanadi. Mis: Shagalalardin koloniyalannda uyalar
arasmda 3-6 m araliq saqlanadi. Uchastka saylawda terbelis
shigadi. Aymm basqa quslar elatmda bunday territoriyahq
instinktler uluwma payda bolmaydi. Mis: qala qarligashlan
ozlerinin uyalarin bir-birine tigiz etip saladi.
240
Jamiyetlik tkachikler (Philacterus socius) agashlarga shopten
kop sanli tesigi bar ulken uluwma uya sogadi, onm ishinde uya
quwislan boladi. Qubla Amerika lichinka jewshi atshokleri
birgelesip uya saladi, ishine onlagan samka mayek tuwip, om bir
waqittm ozinde bir neshe qus periodli turde almasip qunq basadi.
Sut
emiziwshiler
arasmda
surok,
viskach,
pishuxa,
pestrushkalar koloniya turinde jasaydi. Siit emiziwshilerdin
koloniyasi jiyi har-qiyli semyalardin territoriyaliq birlesiwi
retinde
emes,
al
semya
toparlarinm
osiwi
tiykarmda,
burtikleniwshi semyalar arasmdagi qatnastm saqlamwi menen
juzege keledi.
Bunnan da quramaliraq koloniyalar nasekomalar, termitler,
qumirsqa, pal harrelerinde boladi. Olar semyalardin kushli osiwi
tiykarmda
payda
boladi.
Bunday koloniyali
semyalarda
nasekomalar birlesip koplegen tiykargi funkciyalardi: kobeyiw,
qorgamw, ozin ham awladin aziq penen tamiyinlew, qurilis h.b.di
atqaradi.
Topar.
Bul haywanlardin waqtinsha birlesiwi bolip, bunda
hareketlerinde biologiyaliq koz-qarastan paydali tasir juzege
keledi. Topar haywanlar anaw yaki rninaw funkciyalarinin
onnlamwin jenillestiredi: dushpannan qorgamw, aziq tabiw,
migraciya qiliw processi jenil otedi. Topar bolip jasaw quslar
menen baliqlar arasmda jaqsi rawajlangan, sut emiziwshiler
arasmda bolsa bul qasiyet tiykannan iyt tarizlilerge tan
esaplanadi.
Toparda tasir etiw usillari eki kategoriyaga bolinedi:
1) Ekvipotencial, bunda topar agzalannan birewi de listinlik
qilmaydi.
2) Haywanlar bagitti toparda basliq sipatmda tajiriybeli
individke qarap aladi. Birinshi jagday tiykannan baliqlar, sonday-
aq mayda quslarga tiyisli, ekinshi jagday adette iri quslar ham siit
emiziwshiler arasmda ushiraydi.
Baliqlardm toparlan ulkenligi, formasi ham tigizligi jaginan
juda ozgeriwshen boladi. Bular bir sutkada bir neshe marte
qaytadan diiziliwi miimkin (30-suwret). Baliqlar adette sutkanin
jaqti waqitlannda topar payda etedi, al keshqurm tarqalip ketedi.
241
30-siiwret. Pelagik bahqlar topari strukturasmin tiykargi tipleri
(R.V.Radakov,1972): 1-juzip juriwshi; 2-qorganiwshi; 3-aylanba
shohw; 4-planktonofag bahqlar menen aziqlaniwshi; 5-pelagik
jirtqishlar menen aziqlaniwshi
Bahqlardin toparga birlesiwinde qorganiw rolinin ahmiyeti
juda ulken. Jalgiz baliqlar jirtqishlar tarepinen toparga qaraganda
bir neshe marte tez awlanadi. Toparda aylanba shohw waqtmda
jirtqishtm jaqmlawi qiyin boladi. Qala berse hareketlenip atirgan
osoblardm kop sanda boliwi dushpandi aljastiradi. Dushpan
taslanganda topar birden manevrin ozgertedi ham dushpan
boshqta qalip qoyadi (30-siiwret).
Qasqir toparlan qista aw qiliw maqsetinde diiziledi. Topar
bolip hiijim qilganda, qasqirlar en iri tuyaqlilardi da awlawi, jeke
halda hujim qilganda bolsa bunm listinen shiga almawi miimkin.
Qasqirlar toparlasip awga shiqqanda olja artinan baqlap, oni orap
aliwi mumkin.
Sol sebepli de sut emiziwshiler topannda jetekshisinin omi
adewir joqari.
Pada.
Bul jagdayda toparga salistirganda haywanlar uzaq
ham turaqh bolip birlesedi. Padaga jiynalganda tiir tirishiliginin
barhq tiykargi funkciyalari amelge asadi, solardan, jirtqishlardan
242
Do'stlaringiz bilan baham: |
