L e k ts i ya t e k s t l e r i Qaraqalpaqstan tariyxı 1-tema Qaraqalpaqstan tariyxı pánine kirisiw. Qaraqalpaqstan aymaǵı

---

l e k ts i ya t e k s t l e r i 
Qaraqalpaqstan tariyxı 
1-tema Qaraqalpaqstan tariyxı pánine kirisiw.Qaraqalpaqstan aymaǵı 
áyyemgi tsivilizatsiya oraylarınıń biri 
Jobası: 
1. Qaraqalpaqstan tariyxı páni hám onı úyreniwdiń áhmiyeti 
2. Qaraqalpaqstan tariyxı pániniń aktual máseleleri 
3. Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniwdegi derekler 
4. Qubla Aral boylarındaǵı áyyemgi adamlardıń izleri 
5. Qubla hám Shıǵıs Aral boylarındaǵı áyyemgi qáwimler 
Ádebiyatlar 
1. Karimov İ.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq T. 1998. 
2. Karimov İ.A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. T. 2008. 
3. Alimova D.A. İstoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. T.1. T. 2008. 
4. Kamalov S., Qoshanov Á. Qaraqalpaqstan tariyxı N. 1993. 
5. Xojaniyazov Ǵ., Yusupov O. Qaraqalpaqstandaǵı muxaddes orınlar N. 1994. 
6. Xojaniyazov Ǵ., Hákimniyazov J. Qaraqalpaqstannıń əjayıp jeti esteligi N. 2004 
7. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıqları tariyxı boyınsha derekler N.1995. 
Qaraqalpaqstan xalıqları eń áyyemgi xalıqlardan bolıp, olar jer júzilik 
mádeniyatta ózine tán hám qaytalap bolmaytuǵın tariyxına iye. Xalqımızdıń 
tariyxınıń betlerin ashıp qarasaq, biz onnan adamlar ushın, ásirese jaslar ushın suw 
menen hawa qanday kerek bolsa, tap sonday kerek bolǵan watansúyiwshilik hám 
doslıq, qaharmanlıq hám miynet súyiwshilik, adamgershilik hám ádep-ikramlılıq, 
doslıq hám awızbirshilik, haqıyqatlıq hám miyrim-shápáátlik, mádeniyatlılıq hám 
kishipeyillilik ideyaların kóremiz. Qullası, xalqımızdıń bay tariyxıy tájiriybesi
házirgi hám keleshektegi sotsial-ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy rawajlanıw 
wazıypaların durıs belgilew hám anıqlawda úlken áhmiyetke iye. Sonıń ushın da 
ata-babalarımız «Ótmishińdi bil, hesh bolmasa jeti atańdı bil» dep násiyat etken. 
Bul jaslar ushın qarız hám parız bolǵan. 

---

Xalqımızdıń milliy ózligin ańlawı barısında haqıyqıy tariyxıń, ata-
babalarımızdıń miyrasların biliwge qızıǵıwshılıǵı kúsheydi. Ózlikti ańlaw, eń aldı 
menen ótmishti úyreniwden, tariyxqa zárúrlik seziwden baslanadı. Haqıyqatında 
da, ózin ańlap atırǵan, ózin túsinip atırǵan hár bir adam qanday shańaraqta 
dúnyaǵa kelgeni, óz áwladlarınıń kimler bolǵanın, ata-babaları neler menen 
shuǵıllanǵanın hám qanday ómir súrgenin oylap bilip alıwǵa háreket etedi. Olardıń 
pazıyletleri hám miyrasları menen maqtanıp jasaydı. 
Biz ótmishti tiklew, tariyxıy haqıyqatlıqtı óz ornına qoyıw arqalı 
pikirlewimizdi bayıtamız, usı arqalı jámiyetti jańalaymız. 
Biz Watanımız tariyxı hám xalıqtıń ótmishin úyreniw arqalı búgingi kúni 
juwapkershilik sezimlerin qáliplestiremiz. Rawajlanıwdıń jańa dáwiri bosaǵasında 
turǵanımızdı hám xalqımızdıń ullı keleshegine tiykar salıwǵa juwapker 
ekenligimizge qatnasıǵımızdıń bar ekenligin túsine baslaymız. 
Haqıyqıy tariyxtı biliw jámiyetimizdiń hár bir puqarasınıń, ásirese jas áwladtıń 
ómirde óz jolın tańlap alıwına, búgingi turmısımızdıń qádirine jetiwine hám 
keleshegin anıqlap alıwına járdem beredi. 
Sonıń menen birge xalqımız tariyxın úyreniwdegi áhmiyetli wazıypa-larımızdıń 
biri respublikamızda paraxatshılıqtı, adam huqıqların hám xalıqlar erkinligin, 
olardıń sotsial-ekonomikalıq hám mádeniy turmıs abadanlıǵın támiyinleytuǵın 
demokratiyalıq jámiyet dúziw jáne de usı jámiyetti qorǵaytuǵın hám dúzetuǵın 
kúshli demokratiyalıq huqıqıy mámleket kerek ekenligin úyreniwimiz kerek hám 
oǵan óz úleslerimizdi qosıwımız tiyis boladı. 
Sonıń ushında Prezidentimiz İ. Karimov «Óz tariyxın bilgen, onnan ruwxıy 
quwat alatuǵın xalıqtı jeńip bolmaydı. Biz haqıyqıy tariyxımızdı tiklewimiz, 
xalqımızdı, milletimizdi mine usı tariyx penen qurallanıdırıwımız zárúr. Tariyx 
penen qurallandırıw, jáne bir ret qurallandırıwımız zárúr» degen edi. Usı 
miynetinde jurt basshımız tariyxshı alımlarǵa xalıqtıń kelip shıǵıwı hám 
mámleketshiliktiń qáliplesiwi, onıń rawajlanıw basqıshları haqqında ilimiy jaqtan 
dáliyillengen tariyxtı jaratıwdı baslı wazıypa etip qoydı. Sonlıqtanda 
Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniwde tómendegi geypara máselelerge áhmiyet beriw 
zárúrli. Bunda xalqımız tariyxınıń áyyemgi hám orta ásirlik dáwirin úyreniwde, bul 
xalıqtıń áyyemgi xalıq ekenligin, jer júzilik mádeniyattaǵı ornı, házirgi Oraylıq 
Aziya xalıqları menen áyyemgi zamannan kiyatırǵan tuwısqanlıq birligi, túbi bir 
tuwısqan túrkiy xalıqlar ekenligi sanamızǵa enip ketiwi tiyis. 
Qaraqalpaqlardıń etnogenezi, qaraqalpaq atamasınıń kelip shıǵıwı, 
mámleketliginiń qáliplesiwi máselesinde ilimpazlar hár qıylı pikirlerge iye ekenligi 

---

sır emes. Bizler házirgi kúnge shekem qaraqalpaq xalqı XV-XVI ásirlerde 
qáliplesti, qaraqalpaq ataması XVI ásirden berli belgili, milliy mámleketligi 1924-
jılı payda boldı degen maǵlıwmatqa iye bolıp kelgenimiz málim. Akademik 
S.Kamalov Túrkiyalı Ziya Kurterdiń qaraqalpaqlar monǵollar jawlap almastan 
burın, yaǵnıy X-XI ásirlerde xalıq bolıp qáliplesken, V-VI ásirlerde 
mámleketligine iye bolǵan degen maǵlıwmatların keń júrtshılıqqa járiya etti. Bul 
jańa maǵlıwmatlar qaraqalpaqlar Oraylıq Aziyanıń eń áyyemgi xalıqlarınıń biri 
ekenligin, mámleketlik tariyxınıń, ruwxıy hám tariyxıy miyraslarınıń erte dáwirge 
barıp taqalatuǵının kórsetedi. 
Xalqımız tariyxına taǵı bir anıqlıq beriletuǵın másele, geypara tariyxıy 
ádebiyatlarda qaraqalpaqlardı kóshpeli xalıqlar qatarında kórsetedi. Al 
qaraqalpaqlar kóshpeli emes, al yarım otırıqshı xalıq bolǵan. Qaraqalpaqlardıń 
kóship qonıslasıwı tiykarınan suwǵarıp diyxanshılıq etiw jaǵdaylarına hám 
jawgershilikke baylanıslı bolǵan. Bunı ata-babalırımız jasaǵan jerlerdegi elege 
shekem saqlanǵan tariyxıy estelikler dálilleydi. 
Xalqımızdıń sovet dáwiri tariyxı jańadan izertlew hám úyreniwdi talap etedi. 
Bunday óziniń jańasha úyreniliw hám oqıtılıwın kútip atırǵan máseleler 
mádeniyat 
tariyxında da bar. Tariyxıy hám basqada ádebiyatlarda 
Qaraqalpaqstanda revolyutsiyaǵa shekemgi xalıq ǵalaba sawatsız bolǵan, tek 0,2 
protsenti ǵana sawatlı edi dep jazılǵan. Biraq Qaraqalpaqstanda arabsha sawatlı 
adamlar kóp bolǵan. Shımbay, Qońırat, Xojeli, Shabbaz hám basqa da qalalarda 
jaslar eski mekteplerde oqıǵan. Ásirese áyyemgi zamanlardan berli ata-
babalarımızdan miyras bolıp kiyatırǵan eń ájayıp milliy bayramlarımız, úrp-
ádetlerimiz, dástúrlerimiz joǵalıp ketti. Endi olar ǵárezsizlikten keyin qayta 
tiklenip atır. Ulıwma Qaraqalpaqstan tariyxında basqada máselelerdi úyrengende 
hár bir dáwirdiń tariyxıy rawajlanıwınıń ózine tán baslı ózgesheligine negizlenip 
úyreniwimiz kerek. 
Tariyxımızdaǵı «aq» hám «qara» daqlardı izertlewde keleshek tariyxshı kóp 
izleniwi, arxivlik hújjetler, járdemshi tariyx pánleri dereklerinen paydalanıwı 
kerek. Tariyxıy dereklerdi úyreniwde avesto, Behustun jazıwları hám áyyemgi 
Gretsiya tariyxshısı Gerodottan baslap, búgingi kúni Qaraqalpaqstan Respublikası 
Oraylıq Mámleketlik Arxiv fondındaǵı hújjetlerge tiykarlanıwı kerek. 
Qaraqalpaqstan aymaǵı tariyxiy, arxeologiyalıq hám mádeniy esteliklerge júdá 
bay. Bunı áyyemgi dáwirden biziń kúnlerimizge shekem jetip kelgen jazba 
maǵlıwmatlar, ilimiy izertlewler juwmaǵı kórsetpekte. Sonlıqtan da Xorezm 
arxeologiyalıq, etnografiyalıq ekspeditsiyasınıń kóp jıllıq tabıslı jumısı 

---

nátiyjesinde Xorezm aymaǵı «Orta Aziyanıń Egipeti» dep tán alınǵan. 
Haqıyqatında da Nil dáryası Egipet xalqınıń tariyxında qanday áhmiyetke iye 
bolǵan bolsa, áyyemgi Oks, yaǵnıy Ámiwdárya Qubla Aral boyı xalıqlarınıń 
tariyxında sonday áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniwde áyyemgi jazba derekler úlken áhmiyetke 
iye. Jazba derekler arasında eń áyyemgi jazba dereklerdiń birni Avesto bolıp 
esaplanadı. İlimiy ortalıqta b. e. sh. VI-V ásirlerdegi Axemeniyler imperiyasınıń 
mámleketlik dini bolǵan zoroastrizm dáslep Baktriyada, yamasa Xorezmde payda 
bolǵan degen pikirler bar. Kópshilik ilimpazlar Avestonıń watanı Qubla Aral boyı, 
yaǵnıy Xorezm dep esaplaydı. Sońǵı waqıtları tabılǵan onıń aqırǵı bólimi 
«Videvdattaǵı» Urvanı-Úrgenish, Vurukshanı-Aral, Arvididi-Ámiwdárya degen 
boljawlarda ushırasadı. «Avesto»da ilim-pán, turmıstıń hámme tarawları boyınsha 
jeterli maǵlıwmatlar bar. 
Qubla Aral boyları haqqında Dariy I diń belgili Behustun jazıwlarında, 
axemeniylerge ǵárezli satraplıqlar arasında Xorezm atı da ushırasadı. Áyyemgi 
grek hám Rim tariyxshıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Kvint Kurtsin Ruf, Strabon 
hám taǵı basqalardıń shıǵarmalarında Qubla Aral boyları haqqında bahalı 
maǵlıwmatlar ushırasadı. 
Qubla Aral boylarınıń áyyemgi dáwirin úyreniwde Beruniydiń shıǵarmaları 
bahalı derek bolıp esaplanadı. Beruniydiń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» 
shıǵarmasında aytıwınsha, Xorezm mádeniyatı áyyemgi mádeniyatlardan bolıp, 
onıń tiykarı eramızdan aldıńǵı XIII ásirge barıp taqaladı. Beruniy Xorezmiyler, 
Soǵdiyler hám basqa xalıqlardıń bayramları, Xorezm kalendarı hám taǵı basqalar 
haqqında maǵlıwmatlar qaldırǵan.
Qubla Aral boyında 193w-jılı S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm 
arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspeditsiyası 40 jılǵa shamalas ilimiy izertlew 
jumısların alıp barıwları nátiyjesinde xalqımızdıń áyyemgi dáwirine tiyisli 
tariyxınıń jańa betlerin ashtı hám onı dúnyaǵa tanıttı. Máselen, Ústirttegi 
Shaxpaxlı, Esen hám taǵı basqa esteliklerdiń arxeolog E.Bijanov tárepinen ashılıwı 
úlkemizde adamzat balasınıń áyyemgi tas dáwirinen baslap jasap kiyatırǵanlıǵın 
dálilledi. Al, V.N.Yagodinniń baslaması menen ashılǵan Ústirttegi «Sırlı aranlar» 
dúnya arxeologiyasında jańa ashılıwlar qatarınan orın aldı. Úlken Aybúyir qalasın 
izertlew waqtında M.Mambetullaev tárepinen tabılǵan jazıwlar Orta Aziyadaǵı eń 
áyyemgi jazıwlar qatarına jatadı. Usı hám basqada jergilikli ilimpazlardıń izertlewi 
nátiyjesinde Qaraqalpaqstan tariyxı jánede bir júz eliw mıń jıldan aslamıraq 
dáwirge tereńlestirildi. 
Bul izertlewler úlkemizde áyyemgi adamlardıń mádeniy izleri eń áyyemgi 
dáwirlerge barıp taqalatuǵınlıǵın dálilledi. 

---

Qaraqalpaqstanda Ústirt keńisliginen sońǵı ashel dáwiriniń esteligi Esen 
ustaxanaları, Qaraqudıq qonısları Qaraqalpaqstan arxeologları tárepinen ashılıp 
úyrenilip, bul estelikler bunnan 150-50 mıń jıllıqlarǵa tuwra keledi. Bul tabılǵan 
mákanlar, miynet qurallar Oraylıq Aziyada, sonıń ishinde Aral boylarında erte 
paleolit dáwirinde adamlar jámlesip ańshılıq hám jıynawshılıq penen 
shuǵıllanıp, ózleriniń basınan adamzat jámiyetiniń eń áyyemgi basqıshların 
keshirgenin dálilleydi. Bul ashılıwlar Ústirt keńisliginde adamlar tárepinen 
dáslepki qonıslanıw hám ózlestiriwde birqatar máselelerdi sheshiwge 
múmkinshilik berip, Orta Aziya arxeologiyasında úlken waqıya boldı.
Qaraqalpaqstan arxeologları tárepinen orta tas dáwiri, yaǵnıy mezolit dáwiriniń 
estelikleri tabılıp úyrenildi. Mezolit grek sózi bolıp orta tas dáwiri, mezos-orta, 
litos-tas degendi ańlatadı. Olarǵa Aydabol 16, 25, Aqtaylaq, Churuq, Qartpayqum 
hám Alan estelikleri jatadı. A.Awezova Ústirt keńisliginde mezolit dáwirine tiyisli 
mákanlardan shıqqan zatlardı analiz qılıp, bul esteliklerdi Alan, Barlıbay, 
Bóleksay, Aqtay, Aydabol, Qaraqudıq, Churuq toparlarına ajıratqan. Al ayrım 
izertlewshilerdiń Ústirttegi Aydabol mákanlarınan tabılǵan miynet qurallarınıń 
kópligin, hárqıylılıǵın hám ózine tánligin esapqa alıp, óz aldına mádeniyatqa 
ajıratıw múmkin dep esaplaydı. 
Jańa tas dáwirinen baslap Orta Aziya aymaǵında mádeniy xojalıq payda bolıp, 
onıń tiykarǵı baǵdarların belgilep berdi. Bul dáwirde adamlardıń ómirinde úlken 
ózgerisler boldı. Olar endi ózlestiriwshi xojalıqtan óndiriwshi xojalıqqa, yaǵnıy 
ańshılıq hám jıynawshılıqtan mal sharwashılıǵı hám diyxanshılıqqa ótedi. Bul 
dáwirde adamlardıń jámáátlik turmısında, kúndelikli turmısta paydalanatuǵın tas 
qurallarında biraz ózgerisler júz berdi. 
B.e.sh. 5-4 mıńınshı jıllıqlarda Qubla Aral boylarında jasaǵan neolit qáwimleri 
xojalıǵınıń baslı tarawı ańshılıq hám balıqshılıq bolǵan. Kelteminar mádeniyatı 
S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı ekspeditsiya tárepinen jaqsı úyrenilgen. Tórtkúl rayonı 
aymaǵındaǵı Janbas qala-4 esteligi arxeologlar tárepinen jaqsı izertlenip, 
Kelteminar mádeniyatı haqqında jeterli maǵlıwmatlar beredi. S.P.Tolstovtıń 
pikirinshe olardıń úylerinde úlken urıwlıq qáwim xojalıǵı jasap, ortasha 100-125 
adam bolǵan. Neolit dáwirindegi ańshılardıń hám balıqshılardıń mákanları Uzbay 
boylarınan, Ámiwdárya Sarıqamıs aldı deltasınan, Ústirtte hám Qızılqumnıń 
Lavlyakan, Besbulaq oypatlarınan tabıldı.
Kelteminar mádeniyatı óziniń kelip shıǵıwı boyınsha Kaspiy aldı mezolit 
mádeniyatı menen baylanıslı. Óziniń ayrım belgileri boyınsha Ural, Batıs Sibir, 
Orta Aziyanıń túsligindegi hátte İrannıń neolit dáwirindegi esteliklerinde uqsaslıǵı 
bayqaladı.

---

Qubla Aral boylarında eneolit dáwiriniń estelikleri Aqshadáryanıń boyında 
Qawınlı, Tájiqazǵan qudıǵı hám Janbas qala átiraplarınan tabılǵan. Olardan 
tabılǵan miynet quralları hám buyım zatları tekserilgende, eneolit mádeniyat 
estelikleri kelteminar mádeniyatı tiykarında qálipleskeni anıqlandı. 
Qola dáwirinde Aqshadárya deltasınıń aymaǵında eki arxeologiyalıq 
mádeniyattı payda etken qáwimler jasaǵan. Bular suwjarǵan hám tazabaǵjap 
mádeniyatı bolıp esaplanadı. 
Tazabaǵjap mádeniyatı b.e.sh. II-mıńınshı jıllardıń ekinshi shereginen baslap 
b.e.sh. I mıńınshı jıllardıń basına shekem Evraziyanıń sahralarında keń taralǵan 
sahra qola mádeniyatına jaqın. Aral boylarında jasaǵan suwjarǵan mádeniyatı 
qáwimlerin 
Túslik 
Ural, Orenburg dalalarınan kelgen Srub-Andronov 
mádeniyatına iye qáwimler kelip aralasadı. Bular jergilikli mádeniyattı qabıllap, 
usı eki mádeniyattıń aralasıwında jańa Tazabaǵjap mádeniyatı qáliplesedi. 
Tazabaǵjap mádeniyatınıń qonıslarınıń bir bólegi Qabatqala, Janbasqala hám 
Tesikqala átiraplarında jaylasqan. Tazabaǵjap qáwimlerinde diyxanshılıq penen 
birge mal sharwashılıǵı rawajlanǵan.
B.e.sh. II mıńınshı jıllardıń aqırında 1 mıńınshı jıllardıń basında diyxanshılıq 
xojalıǵı dawam etip, jasalma suwǵarıw usılları quramalasadı. Mısalı, qola óndiriw 
kóbeyedi hám mal sharwashılıǵı kúsheyedi. Sharwashılıqtıń rawajlanǵanı tuwralı 
qubla hám arqa deltalardaǵı qumlıqlardıń arasındaǵı jaylasqan kóplegen mákan 
orınları gúwa boladı. Bul waqıtları Qubla Aral boyında genetikalıq jaqtan óz-ara 
jaqın Suwjarǵan, bir jaǵınan Tazabaǵjap mádeniyatına baylanıslı hám olardıń is 
júzinde dawamı bolǵan Ámirabad mádeniyatı qáliplesedi. Onıń Jekke-Parsan-2 
qorǵanı aylanasında jaylasqan mákanlarınıń jıyındısı bahalı maǵlıwmatlar beredi. 
Sonday-aq bul dáwirde Xorezm xalqı toqımashılıq penen de shuǵıllanǵan. Qubla 
Aral boyında diyxanshılıq rawajlanıwı menen úlken semyalıq jámiyetlik 
shólkemlerde atanıń huqıqı bekkemlenedi. Ónermentshiliktiń awıl xojalıǵınan 
bóliniwiniń eń dáslepki belgileri baslanadı. Sonday-aq usı dáwirde jeke menshiktiń 
hám sotsiallıq teńsizliktiń rawajlanıwına qolaylı jaǵdaylar tuwdırıladı. 
Sońǵı qola ásirinde Aral teńiziniń Shıǵıs tárepinde kóshpeli sak qáwimleriniń 
siyasiy awqamı payda boladı. Kóshpelilerdiń tiykarǵı mákanları Ámiwdáryanıń 
Aqshadárya deltası menen Sırdárya deltasınıń bir-biri menen tutasqan aymaǵında 
hám İnkardárya boylarında jaylasqan. arxeologiyalıq izertlew nátiyjesinde tabılǵan 
balıqlardıń hám ańlardıń súyeklerine qaraǵanda olarda xojalıqtıń baslı tarawı mal 
sharwashılıǵı menen birge balıqshılıq hám ańshılıq bolǵan.

---

B.e.sh. VI-V ásirlerde, orta temir dáwirinde Sırdáryanıń tómengi boylarındaǵı 
sak qáwimleri Uyǵaraq hám Tágisken áwliyeshiliklerinde óz tuwısqanların 
jerlewdi dawam etedi. Olardıń ólini jerlew úrip-ádetlerinde onnan burınǵı 
waqıtlardaǵı dástúrlerdiń dawam etkenligi belgili. Qábirlerge skif haywanatları 
stilinde islengen zatlar qosıp salınǵan. Qural-jaraqlarda kóplep ushırasadı. 
Tágisken hám Uyǵaraq qábirlerinen tabılǵan buyımlar Túslik Ural boylarındaǵı 
savramatlardıń, Oraylıq Qazaqstandaǵı saklardıń hám basqada qońsı regionlardaǵı 
sol dáwirdegi xalıqlardıń qábirlerinen tabılǵan zatlarǵa júdá uqsaydı. Ásirese 
altınnan, qoladan, «skif haywanat stilinde» islengen ájayıp zatları Aral boyı 
kóshpeli qáwimleriniń Aralo-Kaspiy teńiz aralıqları, Shıǵıs Sibir hám Altay 
jerlerindegi skif qáwimleri menen tıǵız ekonomikalıq, mádeniy baylanısta bolǵanın 
hám etnikalıq jaqtan jaqınlıǵın dálilleydi. T.A.Trofimovanıń pikirinshe, sol 
waqıtlarda da Aral boyı saklarınıń antropologiyalıq dúzilisinde mongoloidlıq 
belgileri anıq seziledi. 
S.P.Tolstov bul izertlewlerden juwmaq shıǵarıp, Xorezmde qola dáwiriniń 
aqırına kelip, Ámiwdáryanıń házirgi ańǵarı qáliplesiw bosaǵasında «Orta Aziya 
Venetsiyası»nıń xalqı tıǵız jaylasqanlıǵın atap kórsetedi. 
Solay etip áyyemgi ata-babalarımızdıń qolları menen islengen tas qurallar, 
bezeniw zatları, gúlal ıdısları neolit dáwirindegi, qola dáwirine tiyisli bolǵan 
mákan jurtlardıń dúzilisleri, olardan tabılǵan hár qıylı buyımlar, bul úlkeni mákan 
etken áyyemgi adamlar haqqında tariyxiy hújjet bolıp esaplanadı. 
Qaraqalpaqstandaǵı Kelteminar mádeniyatınıń nusqası Janbas-4, Suw jarǵan 
mádeniyatınıń 
nusqası Bayram-qazǵan-2 mákan jurtlarınan, Tazabaǵjap 
mádeniyatınan, Qubla Aral, Shıǵıs Aral átiraplarınan, Batıs Aral hám Ústirt 
jazıqlıǵınan tabılǵan buyımlar biziń úlkemizde áyyemgi obshinalıq dúzim 
dáwirinde ózine tán kórkem ónerdiń rawajlanǵanlıǵın kórsetip tur. 
Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı áyyemgi dáwir mákan jurtlarınıń tabılıwı bul 
úlkede erte dáwirlerde-aq adamlardıń tirishilik etkenligin tastıyıqlaydı.