Tema: Qubla aral boylari qaraqalpaqlardiń áyyemgi ata mákani

Tema:Qubla aral boylari qaraqalpaqlardiń áyyemgi ata mákani
Joba

1. 
   Qubla aral boyları tariyxiy derekler
   
2. 
   Qubla aral boylari qaraqalpaqlardiń áyyemgi ata mákani
   
3. 
   Qaraqalpaqlar etnografiyası
   

Tariyxi'y dereklerde ha'zirgi Qaraqalpaqstan aymag'i'nda adamlar neolit da'wirinen baslap-aq jasag'anli'g'i' ayti'ladi'. Bizin' erami'zg'a shekemgi II-VIII a'sirlerde Aral boyi' dalalari'na tu'rkiy qa'wimler kelip jasag'an. Jergilikli xali'qti'n' kelgen qa'wimler menen qosi'li'wi'wi' na'tiyjesinde Aral boyi'nda peshenegner ha'm wog'uzlar qa'liplesken. Peshenegler negizinde VIII-X a'sirlerde qaraqalpaqlardi'n' xali'q boli'p qa'liplesiwi baslang'an. X a'sir baslari'nda pesheneglerdin' bir bo'limi Volga arti'na, Tu'slik rus dalalari'na ko'ship wo'tken. Wog'an og'uzlar ha'm qi'pshaqlardi'n' qi'si'wi' sebep bolg'an. XII a'sir rus ji'lnamalari'nda "Черные клобуки", qaraqalpaq dep tilge ali'ng'an. Qaraqalpaq xalqi'ni'n' ati' usi' atamadan ali'ng'an. Solay yetip, wolar qi'pshaqlar menen aralasi'p, wolardi'n' tilin qabi'l yetken. Qi'pshaqlardi'n' uri'w-qa'wim qurami'na kirgen peshenegler qaraqalpaqlar, dereklerde ,,qara bo'rkli,, dep atalg'an. XII a'sir baslari'nda Shi'ng'i'shxan Xorezmshahlar ma'mleketi paytaxti' U'rgenish qalasi'n iyelegennen keyin, Aral boyi' qaraqalpaqlari'ni'n' bir bo'legi Volga ha'm Ural (Jayi'q) da'ryalari' boylari'na, Si'rda'rya oazislerine ko'ship ketken. Alti'n Orda ha'lsiregenennen keyin, woni'n' qurami'nan bir qatar ma'mleketler bo'linip shiqti, wolardi'n' biri XIV a'sir aqi'rinda du'zilgen Nog'ay xanli'g'i' yedi. Woni'n' shegarasi' - Volga da'ryasi'nan Irtish da'ryasi'na shekem, Kaspiy ha'm Aral ten'izi boylari'nan Kama da'ryasi'na shekemgi aymaqlardi' wo'z ishine alg'an. Qaraqalpaqlar ko'ship barg'an aymaqlar XV - XVI a'sirlerde Nog'ay xanli'g'i'na kirgen. Nog'ay ha'm qaraqalpaq xali'qlari' siyasiy birgelikte, birlespe boli'p jasag'an. XVII a'sirdin' barlari'nda nog'aylar Volga ha'm Ural da'ryalari' boylari'na basti'ri'p kirgen qalmaqlar ta'repinen qi'yrati'ladi'. Qaraqalpaqlar – túrkiy tilles xalıq. Olardıń tariyxı birneshe ásirdi óz ishine aladı hám Aral boyındaǵı áyyemgi dala qáwimlerinen baslanadı. Orta Aziya xalıqları mádeniyatı tariyxın izertlewshi ataqlı ilimpaz S.P.Tolstovtıń pikiri boyınsha, qaraqalpaqlardıń eń áyyemgi ata-babaları – Aral teńiziniń qubla jaǵalawların jaylaǵan sak-massaget qáwimleri (batpaqlıqlar hám atawlar massagetleri) esaplanadı. Olar balıq awlaw, mal sharwashılıǵı hám diyxanshılıq penen shuǵıllanıwshı yarım kóshpeli qáwimler bolǵan.

Orta ásirlerde qaraqalpaqlardıń tiykarǵı etnikalıq ózegin pechenegler hám oǵuzlar quradı. Olar tek Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında hám Aral teńizi jaǵalawlarında emes, al Aral boyı hám Volgaǵa shekemgi bunnan da keń territoriyalarda da jasaytuǵın edi. Qaraqalpaqlardıń ata-babalarınıń bunnan keyingi dáwirdegi táǵdiri XI ásirlerde Irtıshtan kelgen qıpshaqlar menen baylanıslı. Olar monǵol basqınshılıǵı dáwirinde hám onnan keyin de bul qáwimler menen birge boldı. Pecheneglerdiń bir bólegi qıpshaqlardıń qısqısı astında batısqa qaray jılıstı hám rus jılnamalarında «qara bórikliler» («черные клобуки», XII – XIV áá.) retinde tilge alınadı, al Aral jaǵalawında qalǵan basqa bólegi Shıǵıs dereklerinde «káwmi qulahi-siyah» (qara bórikliler qáwimi) sıpatında kórsetiledi.
Sonday-aq, qaraqalpaqlardıń etnikalıq tariyxınıń áhmiyetli basqıshı Altın Ordanıń qulawı júz berip atırǵan monǵol basqınshılıǵınan keyingi dáwirge tuwra keledi. XVI–XVII ásirlerde qaraqalpaqlardıń basım bólegi Sırdáryanıń ortanǵı hám tómengi jaǵalawlarında jasadı, qalǵan bólegi Ámiwdáryanıń ańǵarı Aralǵa quyıp baslaǵannan keyin, XVI ásirdiń aqırlarında dáryanıń tómengi jaǵalawlarına qonıs bastı.
XVIII ásirdiń ortalarına kelip qaraqalpaqlardıń bir bólegi Samarqand, Buxara hám Ferǵana alabı aymaqlarına óte basladı. Bul dáwirge kelip xalıqtıń negizgi bólegi Ámiwdárya hám Jańadáryanıń tómeninde (Túslik Aral boyında) jasadı. Taslap ketilgen eski suwǵarıw kanalları olar tárepinen qayta tiklenip, jańaları qazıldı, gúllengen jer maydanları payda etildi. Qaraqalpaqlarda usı waqıtları pútin bir urıwlıq birlespeleri ushın mákan qonısları payda boladı. Mısalı, hár bir awıl óz qorǵanına iye bolıp, bunda urıw aqsaqalı háwlisiniń qır dógeregi biyik diywallar menen qorshalǵan hám topıraq penen úydirilgen.
Qaraqalpaqlar on tórt urıw hám qońırat bolıp eki tiykarǵı arısqa bólinip, bul arıslar óz gezeginde qáwimlik hám urıwlıq toparlardan ibarat bolǵan. On tórt urıwdıń eń irileri – qıtay, qıpshaq, keneges, mańǵıt esaplanǵan. Qońırat arısınıń úlken eki urıwlıq birlespesi shúllik hám jawınǵır urıwların óz ishine aladı. Urıwlardıń hár qaysısı biy (urıw aqsaqalı) yaki batır (urıw áskerbasısı) tárepinen basqarılǵan.
XIX ásir basında qaraqalpaqlar Xiywa xanlıǵınıń qol astına ótedi. Biraq, Orta Aziya Rossiya imperiyası tárepinen jawlap alınǵannan soń Túrkistan general-gubernatorlıǵı hám Xiywa xanlıǵınıń (Xojeli hám Qońırat bekligi) qol astına kirgen qaraqalpaqlar ekige bólinip qaladı.
XX ásirdiń 20-jıllarında Ámiwdáryanıń tómengi jaǵalawlarında jasawshı xalıqlardıń táǵdirine tásir etken tariyxıy waqıyalar júz berip, usı dáwirde Qaraqalpaq avtonomiyalı oblastı dúziledi.
1991-jılı Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligine erisken waqıtta Qaraqalpaqstan onıń quramındaǵı suveren respublika statusın aldı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı – Nókis qalası bolıp, ol Ámiwdáryanıń házirgi deltasınıń túslik bólimindegi qumlı keńislikte jaylasqan. Nókis – Ózbekstannıń eń «jas» qalalarınan biri bolıp, onıń aymaǵında b.e.sh. IV–III ásirlerge tiyisli eski Shorsha qalası jaylasqan.
Búgingi kúni Qaraqalpaqstan bay tábiyǵıy hám mádeniy miyrasqa iye, tez pát penen rawajlanıp baratırǵan region bolıp tabıladı. Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı izertleniwi kerek. Usı ko'z-qarastan qaraqalpaqlardın' ata-babası Tu'slik Rossiyada jasag'an, Orıs xalıqlarındag'ı "Чёрные клобуки" ("qara klobuklar") menen baylanıslı degen pikirler durıs emes. Qaraqalpaq etnografiyası, Qaraqalpaqstan arxeologiyalıq estelikleri, folklorı, mifologiyaları ha'm eski jazba derekler qaraqalpaq xalqının' ata-babaları a'yyemgi jergilikli qa'wimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde Tu'slik Aralda IX-XI a'sirlerde qa'liplesken. Sonın' menen birge qaraqalpaqlardın' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı ju'da' uzaq da'wirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw ha'm qa'wimlerdin' birikpelerinen qa'liplesken. Ol haqqında ko'plegen dereklerdi qaraqalpaq urıw atamalarınan da ko'riwge boladı. Son'lıqtan ha'r qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw bolmasa qa'wim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qa'te. Biraq bunnan, qaraqalpaq xalqının' kelip shıg'ıwındag'ı a'yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları ha'm o'zleri a'yyemgi da'wirlerden berli Tu'slik Aral jag'larında jasaydı. Aral jag'aları ko'plegen xalıqlardın' ata-babalarının' gezlesken, qa'liplesken da'rbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya, Sibir, Evraziya, Kavkaz, Orta Aziya ha'm Qazaqstan, aldın'g'ı Tu'slik Aziya xalıqlarının' ata-babaları qa'liplesken, a'yyemgi urıwlar, qa'wimler jasag'an. Olar bir tilde so'ylesip, bir antropologiyalıq tu'rde bolıp, o'z-ara jerleslik, xojalıq, ma'deniy birliklerin payda etken. Son'g'ı da'wirlerde olar ha'r-qıylı tariyxıy sebepler menen bo'lsheklenip Ural tawlarınan İndiyag'a shekemgi jerlerge ko'ship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qa'wimler menen aralasıp, jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırg'an xalıqlardın' hesh birin qanday da bir qa'wim birikpesinen emes, al ha'r tu'rli qa'wimler birikpesinen qa'liplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII a'sirde du'zilgen zoroastrizm dininin' ta'liymatı u'yretiwshi kitap "Avesto" kitabı A'miwda'rya jag'alarında qa'liplesken. Demek bul jerde İran ha'm Tu'rki tilles qa'wimler b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları jasag'an. Olar ha'zirgi jergilikli xalıqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwinde qatnasqan. B. e. sh. V a'sirlerde jergilikli İran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında tu'rkiy tilles qa'wimlerde bolg'an. B. e. sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' aqırlarında bul aralas qa'wimlerdin' bir toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalg'an. Bul birikpedegi xalıqlar A'miwda'ryanın' eki jag'asında jasag'an. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar tu'rkler menen shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, tu'rki tilinde de emes dep ko'rsetedi. Bunın' sebebi ol da'wirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq ha'm tili jag'ınan ele tolıq o'z-ara aralasıp bir etnoslarg'a birige almag'an bolıwı mu'mkin. Son'lıqta olar aralas tilde so'ylesken. Kerderli-kidaritler Qaraqalpaqstanda jasag'an qaraqalpaq, qazaq, o'zbekler arasında elede bar.
Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen a'yyemgi orta a'sirlerdegi tu'rki tilles urıw ha'm qa'wimlerdin' ja'miyetlik du'zimi, xojalıqlardın' tu'rleri neke ha'm semya, da'stu'rleri menen diniy isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlang'an. Sako-massagetler, alasiak, alanlar shıg'ıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II - b. e. IV a'sirlerde, son' tu'rkler menen (VI-VII a'sirlerde) aralasıwınan Aral jag'alarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda bolg'an. Solardın' xojalıq tu'rleri son'g'ı Aral jag'alarındag'ı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat - alan qa'wimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardın' mu'yten urıwlarının' birikpesinde qarasiak urıwı qaraqalpaqlardın' mang'ıt ha'm ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem o'mir su'rmekte. Augasiler menen oguz qa'wimlerinen qalg'an arxeologiyalıq estelikler ha'zirgi qaraqalpaqlardın' xojalıq tu'rleri, ma'deniyatları menen uqsas da'stu'rleri, qol o'nerindegi uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtın' bir-neshe tu'rleri menen shug'ıllang'an: mal sharwashılıg'ı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq tu'rleri menen elede shug'ıllanadı. Ol haqqında awız eki a'debiyatta: u'sh ay shabag'ım, u'sh ay qabag'ım, u'sh ay sawınım, u'sh ay qawınım delinedi. Jıldın' to'rt ma'wsiminde belgili tag'amlar bolg'an.
X a'sir oguzler ma'mleketi Tashkent, Jambıl, U'stirt aralıg'ın qamtıg'an. Oguzlerdi yabı basqarg'an, oraylıq qalası Yangitkent, Sırda'ryanın' to'mengi salasında. Jergilikli qa'wimler tiykarında VIII-XI a'sirlerde qaraqalpaq xalqı qa'liplese baslag'an. XI a'sirlerde bularg'a seljduklar Sırda'rya jag'asınan kelip qosılg'an. Al XI a'sirde bulardı qıpshaqlar bag'ındıradı, olardın' tili en jaydı.
Maxmud Qashqariy XI a'sir oguzler qa'wimi tu'rklerdin' bir bo'legi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp ha'r birinin' tan'baları bar, "bassız bo'rik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz qa'wimlerinin' aralas urıwlar ekenligin ko'rsetedi. Oguz qa'wimlerinin' qaraqalpaqlardın' etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.
XI-XIII a'sirlerdin' basında Xorezm patshalıq da'wirinde qaraqalpaqlar o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII a'sir basında mong'ollardın' jawlap alıw da'wirinde o'z watanı, Aral ten'izinin' tu'sliginde, o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII-XIV a'sirlerdin' aqırlarına shekem A'miwda'ryanın' tiykarg'ı tarmag'ı Xojeli-Go'ne U'rgenish aralıg'ı menen Sarıqamıs, Uzboy arqalı Kaspiyge aqqan. Sonın' menen birge A'miwda'ryanın' bir tarmag'ı da'slep Maylıo'zey, Song, Kerder Aralg'a quyg'an. XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' basında A'miwda'rya tu'slikten arqag'a o'z ag'ısın o'zgertip ha'zirgi bag'darına tusedi. Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı xalıqlar suwsızlıqtan ko'ship ketedi. Solardın' belgili toparı A'miwda'ryanın' to'mengi alabına, Xojeli, Qon'ırat, No'kis, Kegeyli, Shımbay rayonlarına qonıslasadı. Usı da'wirlerde Sırda'rya boylarındag'ı xalıqlar A'miwda'rya boylarına ko'ship keledi. Bul jag'day jergilikli xalıqlardın' milliy quramların ko'beytedi.
1627-jılı bul xalıqlar biyg'a'rez Aral biyligine birigedi. Bul birikpe 1811-jılı Xiywa xanlıg'ı ta'repinen qulatıladı. Sonnan 1924-jılı g'ana qaraqalpaqlardın' milliy ma'mleketi qayta tiklenedi. A'miwda'ryanın' eki jag'alıg'ındag'ı Qaraqalpaqstan xalıqları bir ma'mleketke birigedi.
Qaraqalpaqlardag'ı erlerdin' kiyimleri: postın, bo'rik, beshpent, shekpen, shapan, hayal qızlardın' kiyimleri‘ sa'wkele, kiyimshek, jegde ko'ylekleri Orta Aziya ha'm Qazaqstan, Volga, Sibir, Kavkaz xalıqlarında da gezlesedi. Bul kiyimler jergilikli a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi qa'wimlerde, urıwlarda da bolg'an. Ma'selen, sa'wkele a'yyemgi b.e.sh. V a'sirlerde IV a'sirlerde saklarda, massagetlerde, al bo'rik bas kiyim oguzlerde IX-XIII a'sirlerde bolg'an.
XIII a'sir basında mong'ollar topılısında jergilikli xalıqlardı qozg'alısqa, ko'ship qonıwg'a alıp keldi. Etnikalıq quramına qıpshaq sahralarındag'ı tu'rki tilles xalıqlardın' ko'ship keliwine tag'ıda bir basqısh payda etti.
XVI a'sirdin' basında Sheybani xan, Orta Aziyanı jawlap alıwına baylanıslı Sarıqamıs ha'm Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, o'zbek, qazaq, qaraqalpaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi Qaraqalpaqstan jerine ko'ship kelip qonıslasqan. Sheybani xan da'wirinde Qıpshaq sahrasınan qan'lı, mang'ıt, qatag'an, kerder h.t.b. urıw ha'm qa'wim birikpeleri ko'ship keledi. Jergilikli xalıqlardın' etnikalıq quramına a'dewir o'zgertedi. XVI a'sirdin' A'miwda'rya o'z bag'darın U'stirt tu'sliginen arqag'a o'zgertip, ha'zirgi ang'arı menen Aralg'a quyadı. Son'lıqtan Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, qaraqalpaq, o'zbek, qazaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi Qaraqalpaqstan jerine kelip qonıslasadı. 1985-jılı Qon'ırat qalasına jaqın ornalasqan ashamaylı awılının' turg'ını A'bdiraxman ulı To'legen 92 jasta Arallı o'zbek, etnograflarg'a bizin' ata-babalarımız bul jerge 10 ata bunnan burın (250 jıl) Ustirt tu'sligindegi, U'ysin, Qon'ırat, Eliken, Jiydeli Baysın qalasınan ko'ship kelgen, sebebi ol jerden suwsızlıqtan el ko'shipti degen. Qaraqalpaq qaharman da'stanı "Alpamısta"g'ı waqıya sol Jiydeli Baysınnan baslanadı. Alpamıs o'zbek xalqının' perzenti bolıp ko'rinedi. Qon'ırat qalasının' tu'sliginde, Jin'ishke arnasının' boyında jasag'an Qaniyaz ulı Qabıl ag'a, Arallı o'zbek 1904-jılı tuwılg'an, o'zinin' ata-babalarının' bul jerge Ustirt tu'sligindegi Balkan tawınan bunnan (1991-jılı) 8 ata burın (200-jılı burın) ko'ship kelgenin aytadı. Bul eki jası u'lkenlerdin' ma'limlemeleri XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' baslarına tuwrı keledi. XIV-XVI a'sirlerde tu'rki ha'm mong'ol tilindegi Qıpshaq sahrasında Orta Aziyada jasag'an biraz xalıqlar "o'zbek" dep atalg'an. Qaraqalpaq, qazaq, arallı o'zbekler menen bashkirlerde elege shekem "Tu'men o'zbek tubi bir, tu'p atası Mayqı biy" degen na'siyat so'zleri bar. Tu'men ataması orta a'sirlerde on mın' degendi an'latadı. Mayqı biydi ol xalıqlar o'zlerinin' ata-babaları dep esaplaydı. Mayqı biy XIII a'sirde jasag'an. Tu'men ataması XVI a'sirdegi ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi 92 o'zbek urıw ha'm qa'wimlerinin' birikpesine jaqın keledi. Olar Orta Aziya ha'm Qazaqstannın' ko'plegen jerlerinde XII-XVI a'sirlerde jasag'an tu'rki xalıqları. Bular ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı ko'ship, qonıp, aralasıp jasag'an. Mısalı, 1723-jılı Abulxayırxannın' Sırda'rya boyındag'ı xalıqlarg'a topılıp, ol jerdegi xalıqlardın' ko'pshiligin Orta Aziyag'a ko'ship ketiwge ma'jbu'rledi, son'lıqtan Sırda'ryalı qaraqalpaqlar, Arallı o'zbekler XVIII a'sirde Araldın' tu'sligine ko'ship kelip qonıslasadı. Bul jag'day jergilikli qaraqalpaq xalqının' etnikalıq quramın ko'beyitti. Sonın' menen birge qaraqalpaq etnosının' bo'lekleniwi, ata-makanınan ko'shiwlerine ma'jbu'r qılg'an. Go'ne U'rgenish ha'kimi Niyaz benen kelispewshilik bolıp Go'ne U'rgenishte jasap atırg'an qaraqalpaqlar 1670-jılları ko'shedi. Olar da'slep Aqmeshit, onnan Turkistan qalasına, onnan Chimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin Zarafshan jag'alarına (1770-1840 jj.) kelip qonıslasqan. Olardın' tilinde, da'stu'rlerinde azıraq o'zgerisler bolg'anlıg'ı menen sanasında urıw ha'm o'z etnos atamasın saqlap subetnos tu'rinde jasag'an. Diyxanshılıq, o'nermentshilik penen shug'ıllang'an.
Qaraqalpaqlardın' etnos bolıp qa'liplesken, Go'ne U'rgenish penen Aral ortalıg'ında jasag'anlıg'ı Berdaq shayır o'zinin' shejiresinde, A'jiniyaz shayır "Ellerim bardı" qosıg'ında ko'rsetedi. Ma'selen, Berdaq babamız o'zinin' shejiresinde
Mu'yten, Qon'ırat, Qıtay, Qıpshaq
Keneges, Mang'ıt, Aqpıshaq
Ba'ri atlı urıw qaraqalpaq
U'rgenishti jaylag'an eken...
Qaraqalpaq U'rgenishten qashtı
Buxara ta'repke astı dep ko'rsetedi.
Sonday-aq, ol ko'shken qaraqalpaqlardın' o'z ata-ma'kanına qaytıp ko'ship kelgenligin ko'rsetedi. Bul mısallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so'ylep, etnikalıq birlikte bolıwı sha'rt emesligi ko'rinedi. Olardın' bir etnonimde, o'z-ara birlik haqqında tu'sinikte belgili bir ma'deniyatqa iye bolıp sha'rt ekenligi ko'rinedi. Etnogenez ha'm etnos o'zgermeliligi ko'rinedi. Belgili bir da'wirde etnos ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı etnos ha'm subetnosqa bo'linedi. Bul etnostan bo'lingen subetnos burıng'ı atamasın saqlamawı, o'zgertpewi mu'mkin. Ol ekinshi bir etnostı qa'liplestiriwde mu'mkin. Ba'rinende beter hesh bir etnos urıw bolmasa bir qa'wimnen emes, bir neshe urıw qa'wimler birikpesinen qa'liplesetug'ınlıg'ı qaraqalpaqlardın' etnikalıq tariyxınan da ko'rinedi Mısalı, qaraqalpaqlardag'ı urıw ha'm urıw birikpeleri, Qon'ırat, Qıpshaq, Qanlı, Balg'alı, Qazayaqlı, Qanjıg'alı, U'ysin, Nayman, Qıyat, Mu'yten, Qatag'an, As etnonimler o'zbeklerde, tu'rkmenlerde, qazaqlar menen qırg'ızlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag'ı nog'aylarda bolg'an. Bular o'z a'tirapındag'ı urıwlar menen birigip belgili bir etnostı qurag'an. Aral aymag‟ı, A‟miwda‟rya, Sırda‟rya deltasında qa‟dimgi zamanlardan turaqlı jasap kiyatırg‟an xalıqlardın‟ biri-qaraqalpaqlar esaplanıladı. Jazba derekler ha‟m arxeologiyalıq mag‟lıwmatlar bunı da‟lilleydi. Bu‟gingi ku‟nge deyin jıynalg‟an tariyxıy, arxeologiyalıq h‟a‟m etnografiyalıq materiallar arxayikalıq da‟wirlerde sak-massaget qa‟wimleri (apasiak)-«Suw sakları» (b.e.b I-II)~ Son‟ qubla Araldag‟ı kerderler (Kerder)~ oguz-pecheneg qatlamları (VII-XIa‟a‟)~ Deshti-Qıpshaq qa‟wimleri- qaraqalpaqlar etnotariyxına u‟lken ta‟siri bolg‟anın ko‟rsetedi.
Qaraqalpaqlar socialliq ómirinde urıw­shiliq, qáwimlik dúzimlik munasábetleri, xalıq­tin siyasiy gruppalarǵa bóliniwi talay kúshli edi. Hár bir urıw yamasa qáwimge biylar basshılıq qılatuǵın edi. Áskeriy bólimlerdi batırlar basqarardi. Xalıq arasında ruxaniylar, shayıqlar, xo'jalardin ornı da úlken edi. Awıl baslanǵısh basqarıw buwın bolıp, olardıń pútkil turmısına Aqsaqallar keńesi basshılıq qılatuǵın edi. Sonıń menen birge, qaraqalpaqlarda yuzboshi, murapboshi, qazı, baslıq sıyaqlı basqarıw hámeller de bar edi. Murap suw bóletuǵın esaplanǵan. Biylik lawazımına ilgerileri urıw jıyınlarında saylaǵanı bolsa, qaraqalpaqlar Xiva xonligiga bo'ysundirilgach, xon tárepinen tayınlanatuǵın boldı. Xon tárepinen tayınlanǵan biyga basqa biylar bo'ysungan. Amudaryanıń so'l tárepindegi Qońırat, oń jaǵaındaǵı Shımbay qaraqalpaqlardıń bas penenbasqarıw orayına aylanadı. Xalıq arasında múlkshilik qatlamlarǵa bóliniw de kúsheyip bardı. Jerge jámáát bolıp iyelik qılıw az-azdan toqtatıw tawıp, úlken jer iyeleri siyasiy gruppası payda boldı. Sharbashılıqta mińlaǵan qaramal, qoy-eshki, jılqi, túyelerge iye siyasiy gruppalar qáliplesedi. Júdá kóp balıq ovla­nadigan suw háwizleri de bólek kisiler tárepinen iyelenip bardı. Nátiyjede yersiz, sharba buyımlarisiz jarlılar sanı kóbeyip bardı. Olar baylardan yerni kireyge alıp islewge, sharba buyımların baǵıp kún keshirimge májbúr boldı. Qaraqalpaqlar áyyemginen dıyxanshılıq hám sharwashılıq menen shuǵıllanıp kelgenler. " Qırıq qız" dástanında qaraqalpaqlardıń jerler ózlestirip, suw imaratları qurib, jer haydab g'alla jetiwtirganligi, baǵlar dóretkenligi haqqında maǵlıwmatlar berilgen. Qaraqalpaqlar Aral boyinda, Sirdaryo hám Amudarya orali­g'idagi jerlerde dıyxanshılıq menen shuǵıllanganlar. Biyday, arpa, tarı hám basqa eginler ekib, mol ónim alǵanlar. Jańa (Jana) dárya hám Quvondaryo háwizlerinde qaraqalpaqlar tárepinen júzege keliw etilgen kanal hám suwǵarıw imaratları xojalıqta dıyxanshılıq tarmaǵınıń jetekshi orında turǵanlıgınan gúwalıq beredi. XvIII ásir aqırlarında Amudarya tómen tarmaqlarında Qalliko'l, Kegeyli, XIX ásir ortalarında Shımbay, Qońırat dıyxanshılıq oazisleri payda boldı. Dıyxanchilikda pazna, mola, ketpen, bel, oraq sıyaqlı miynet qurallarınan paydalanılǵan. Qaraqalpaqlar ekonomikalıq turmısında sharbashılıq da zárúrli orın tutqan. Pada -pada qaramal, qoy, eshki, at, túyeler boqilgan. Sharbadorlar ho'kiz hám túye qosılǵan aravalarda pada hám otarlari menen jıl dawamında sero't jaylawlarǵa kóship júrgen. Qıslaw ushın pishen, ǵawısh tayarlanǵan. Ásirese, qamıszorlar sharba buyımları ushın to'yimli azıq bolıp xızmet etken. Qaraqalpaqlar ekonomikalıq turmısında balıqchilik da rawajlanǵan. Aral boyi, dáryalardıń háwizleri balıqchilikning rawajlanıwına úlken múmkinshilik jaratqan. Balıqchilik, ańshılıq xalıq ushın qosımsha tirishilik derekyi esaplanardi. Qaraqalpaqlar turmısında temirshilik, durad­gorlik, kiyiz bosuvchilik, toqıwshılıq, bo'­yoqchilik, gúzeshilik, zergerlik sıyaqlı óner­mandchilik tarmaqları rawajlanıp baradı. Ónermentler úy-ruwzıger buyımları, ıdıs -tabaqlar, shúberekler, kiyim-kesheklar tayarlaganlar. Aǵashdan otaw tayarlab, kiyizler menen qaptal hám úshek bólegin qorshap, turar jaylar jasaǵanlar. Alasha, ǵalı, túye junidan mawıtı tayarlaw talay rawajlanǵan. Aǵashdan pazna, mola, arava, keme hám qayiqlar jasaǵanlar. Tiykarǵı transport quralı bolǵan atlar ushın júwen, er-turman buyımları tayarlanǵan. Jún hám terini qayta islep, hár qıylı kiyim hám basqa buyımlar tayarlanǵan. Qaraqalpaqlar ámeliy kórkem ónerinde otawlar ushın naǵıs oyıwshı qapılar, tıgıwshı hayallıq, zergerlik buyımları soǵıw rawajlanǵan. Sawda-satıq jumısları da rawajlanıp bardı. Qalalarda dúkanlar, karvonsaroylar qurıldı. Dıyxan hám sharbadorlar qalalarda g'alla, sharba buyımları, balıq sotardi. Ónermentlerden úy-ruwzıger buyımları, kiyim, ǵalı, zergerlik buyımları satıp olinardi. Xójeyli, Qońırat, Manǵıt, Shımbay qalaları iri sawda oraylarına aylanadı. Bazarlarda qaraqalpaq sawda ahli Shıǵıs hám Batıs mámleketleri sawdagerleri menen baylanısde bolar ediler. Shıǵıstan Batısqa baratuǵın sawdagerler ushın qaraqalpaqlar tayarlaǵan tuzlangan balıq ónimleri qarıydargir edi. Dıyxanlardan salg'ut (jer) salıǵı, sharbadorlardan zakot salıǵı, xalıqtan ruxaniylar ushın usur salıǵı olinardi. Salıq muǵdarın xon hámeldarları belgilerdi. Jer salıǵı pútkil qáwim yamasa urıwǵa bir yo'la solinardi. Aqıbette salıqtıń kóp bólegi jarlılar moynına tushardi. Bunday tártipden bay siyasiy gruppalar paydalanar edi. Biy hám hámeldarlar da go'yo óz ǵárejetlerin oraw ushın xalqdan qosımsha salıqlar undirardilar. Áskeriy qáwip júz bergende xalqdan " qazan" (xojalıq ) salıǵı undirilar edi, jigitler májburiy áskeriy xızmetke shaqırilardi. Salıqlardan tısqarı jarlılar kanal hám salmalar qazıw, suwǵarıw imaratların tazalaw hám basqa jumıslarǵa májburiy safaibar etilardi. 1827-jılı Xiva xonligi zulmiga qarsı qaraqalpaqlar kóterilis kóteredi. Kóteriliske qaraqalpaqlar biyi Oydo'stbiy basshılıq etedi. 1827-jıl 25-iyul kúni Xiva xoni Olloqulixon Oydo'stbiy basshı kóterilisshilerdi saplastırıw ushın arnawlı ásker toplap, oǵan Muhammad Názerbiy inoqni komandir etip tayınlaydı hám Xójeyli qalasına jiberedi. Askarlar qala átirapına kelip o'rnashadilar.
Oydo'stbiy qaraqalpaq biylarini toplap, Aral teńizi boyında máslahát uyushtiradi. Jıynalǵanlar máslaháti menen qaraqalpaq awıllarına atlıq shabarmanlar jo'natilib, sonday buyrıq beriledi: " Hámme bala -chaqasi menen kóteriliske jıynalsin. Kimda-kim bas penentartsa -ol dushpan esaplanadı". Qaraqalpaqlar jıynalıp, qolay jerde qándek qazib, shatlar hám aravalar menen qorǵaw to'sig'i qurıwǵan. 29 -iyulda Oydo'stbiy óziniń eki balası Kelisim hám Tóreni 300 batırǵa bas penenetip, Qońırat qo'rg'oniga chopovulga jiberedi. Qońırat hákimi Muhammad Yaqub mushrif qo'rg'on qorǵaw­sini uyushtiradi. Urıs peshingacha dawam etken. Aydosbiy askarlerinin bir qanshası urısda nabid bolǵan. Geyparaları teńiz tárep qashqan. Kelisim da, Tóre de bar múmkinshilikti jumısqa salsa da jeńiledi. Aydosbiy Qońıratda adamlarınıń jeńilgenin esitip, ózine jaqın adamları menen Sori otawdı tastap ketiwge májbúr boladı hám Qo'qon tárepke qaray jol aladı. Muhammad Názer dos penenodan xabar tawıp, Oydo'stbiyning adamları ketidan sara ásker jiberedi. Ásker eki kún degende Shirikrabot jeryida Oydo'stbiyning adamların qurshap aladılar. Xon askarlari hújimge ótip, kóterilisshilerdi tar-mor etip, Oydo'stbiyning basın alıp, Xiva xoni huzuriga alıp kelgenler. Bul ishda aktiv qatnas etkenler xon tárepinen táǵdirlanganlar. Xiva tariyxchisi hám shayırı Munis penenOydo'stbiy ólimine baǵıshlap joqlaw qosıǵı jazǵan. XIX ásirdiń 50-jıllarında Qońıratda eki ret kóterilis kóterildi. Kóterilis bostirilsa-de, xalıqtıń zulmga qarsı jerkenishi kúsheyip bardı.
Qaraqalpaqlar uzaq jıllar dawamında ko'sh­penshilik turmıs formasınan otırıqshılıqqa ótiw procesin basınan keshirdiler. Xalıqtıń tiykarǵı bólegi otaw hám paxsa úylerden ibarat awıllarda jasardı. Keyinirek qo'rg'on (qorǵan ) hám qalalar payda boladı. Qo'rg'on­larning tórt tárepi diywal yamasa bálent tóbeler menen qorshap olinardi. Qaraqalpaqlar bir neshe urıwlardan qáliplesken bolıp, hár urıw aǵzası óz urıwınıń bekkemligin támiyinlewge intilardi. Bir urıw ishinde qız alıw, qız beriw qadaǵan etilgen edi. Sol sebepten basqa urıwdan qız alıp shaǵılısıw ádetiy hádiyse esaplanardi. Málim waqıt ótkennen qız alıp ketilgan jay xabar berinip, qız táreptiń ata-anası, jaqın aǵayınları hám urıw aqsaqalı túrli sarpaylar menen siylanib, toyǵa razılıq olinardi. Urıw ruwxanıysı kelin-kúyewdi nekeleb qoyardı. To'yda baqsılar dástanlardan qosıqlar jırlawardi, aytısıwlar pátine shıǵardı. Polvonlar hám batırlar gúreske tushardi. Islam dini qaraqalpaqlardıń rásmiy dini edi. Xalıq arasında túrli baǵdardaǵı sufizm jol menentlari keń tarqalǵan edi. Eshon, pir, áwliye, valiy atları menen atalıwshı sufizmler insandı psixik hám etikalıq kámallıqqa shaqırıq etardilar. Ayırım jol menentchilar tárepinen turmıs uwayımlarınan waz keshiwdi, jarlılıqqa qánaat qılıwdı, óz ixtiyorini pirga tapsırıwdı targ'ib qılıw halları da kuzatilardi. Qaraqalpaqlar Qońırat, Shımbay, Xójeyli sıyaqlı iri qalalardı qurganlar. Usılardan Qońırat hám Shımbay qaraqalpaqlardıń basqarıw orayları bolǵan. XvII ásir aqırı -XvIII ásir baslarında júzege keliw etilgen Xójeyli qalası Aral hám Xiva aralıǵindaǵı sawda orayı bolıp, bajıxana sol qalada jaylasqan. Qalalar keli miynet ornına bálent diywallar menen qorshap alınǵan, qala ishkerisinde kórkem ımaratlar, saraylar júzege keliw etilgen. Janaqal'a, Aydosqal'a, Ernazarqal'a, Ko'kezekqala, Eshon­qala sıyaqlı qorǵan formasında qurılǵan qalalar qaraqalpaq xalqi tárepinen jaratılǵan arxitektorshılıq mádeniyatı estelikleri esaplanadı. Qalalarda XIX ásir baslarında 318 mektep, Qoraqum eshon, Qalila oxun, Egambergan oxun, Oyimbet eshon jerlerinde, Eshonqal'ada medreseler ámeldegi bolǵan. Ónermentler 12-13 jaslı balalardı shákirtlikke qabıl etip, olarǵa óner sırların uyretganlar. Qaraqalpaq jasları Xiva hám Buxara medreselerinde de tálim alǵanlar. Qaraqalpaqlardıń xalıq awızsha ijodi júdá bay. Qaraqalpaq folklor úlgileri 20 jildligining baspa etilgeni pikirimizning dálili bolıp tabıladı. Olar sóz ustaları bolǵan sheshenlerdi, baqsı (jıraw ) larini sevadilar. El, xalıq aqsaqalları, basshıları janından qıssaxanlar arimagan. Ózbeklerdiń Afandisi sıyaqlı qaraqalpaqlardıń masqarapazsı O'mirbek laqqisi bar. O'mirbek laqqi óz awızsha kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińlerinde ayırım shaxslar hám jámiyettegi kemshilikler ústinen kuluvchi xalıq qaharmanı retinde gewdelengen. Ol ádalatsız hámeldarlar, qozilar, sózi menen jumısı uyqas penenkelmaytuǵın ruxaniylar girdikarların fosh etip, mártlik, tuwrılıq, haqıyqat, ádalattı kuylagan. Ol óz kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińlerin jeńil házil-dálkek, ashshı satira menen ıqsham ańlatpalap, tıńlawshılardı kewilli etken. Qaraqalpaqlardıń qaharmanlıq dástanları áyyemginen málim. Olardan “Qirqqiz”, “Alpomish”, “Qo'blan”, “Mastposhsho”, " Edigey" dástanlarında qaraqalpaqlardıń waqıyalarǵa bay tariyxı kuylanadi. Mısalı, " Edigey" dástanında Ámir Temur, Toqtamıw iskerligi menen baylanıslı waqıyalar aytılsa, " Qirqqiz" de qaraqalpaq xalqiniń XvIII asirde jung'or qalmoqlariga qarsı azatlıq gúresi, Xorezm xalqiniń Iran shohi Kemde-kem ushraytuǵınshohga qarsı gúresi óz kórkem ańlatpasın tapqan. Qaraqalpaqlardıń xalıq qosıqlarında el-jurt jolbasshıları, qaharmanları Maman batır, Esangeldi máhrem, Aydosbiy, Ernazarbiylar ullılanadı. Qazaq bilimparvar alımı Shoxan Waliyxanovtin: " Qara­qalpaqlar sahra daǵı birinshi shayır da qosıqshılar bolıp tabıladı, sonnan keyin qırǵızlar hám turkmenlar", degen sózleri biykarǵa aytılmaǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında XvII-XvIII ásirler degi tariyxıy waqıyalardı kórkem formada sáwlelendirgen " Qirqqiz" dástanı bólek orın tutadı. Bul dóretpe qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq eposi bolıp tabıladı. Bul dástan ataqlı xalıq baqsısı (jırawı ) Jábirleniwshiboy baqsı Tojiboy balasınan 1939­-1940 -jıllarda jazıp alınǵan. Dóretpe erksevarlik, patriotlıq hám adamgershilik ideyaları menen sug'orilgan. Miynettiń bas penenqaharmanı Guloyim óziniń qırıq dana qurdası hám óz muhabbatısı Arıslan menen birge Iran shohi Kemde-kem ushraytuǵınshoh hám de jung'or xoni Surtaysha hújiminen jurtın qorǵawǵa
atlanadi. Gulayim Xorezmdi azat etip, onda qaraqalpaq, turkpen, ózbek hám qazaq xalıqları wákillerin birlestirgen mámleket dúzedi. Shıǵarmada Gulayim menen bir qatarda turıp urıs etken Altınay, O'tbasqan, Arıslan, Sarbinaz sıyaqlılar tımsalında mard­lik, batırlıq, patriotlıq, insaniylik, usı waqıtta dushpanǵa salıstırǵanda shápáátsizlik ideyaları óz ańlatpasın tapqan.