7-tema: Global mashqala. Aral táǵdiri – insan taǵdiri

---

7-tema: Global mashqala. Aral táǵdiri – insan taǵdiri 
Aral teńizi – Qazaqstan hám Ózbekstannıń aymaǵında jaylasqan Orta Aziyanıń tábiyǵıy 
baylıǵı edi. Ol qurıyman degenshe úlkenligi boyınsha 68 mıń kvadrat km maydandı iyelegen, 
teńizdiń uzınlıǵı 426 km, eni - 284 km, tereńligi - 68 metr bolıp dúnya júzindegi tórtinshi 
orında turatuǵın kól edi. Aralda balıqtıń 34 túri bolǵan hám jılına 60 mıń tonna balıq 
awlanǵan. Balıqtı qayta islew menen onnan aslam zavodlar shuǵıllanǵan.
Mıńlaǵan jıllardan beri teńiz shóldegi oazis sıyaqlı edi, biraq ondaǵı suwdıń muǵdarı 1960-
jıllardan baslap tómen túse basladı. 1989 jılǵa kelip 14 metrge túsip ketti. Aral júdá tezlik penen 
qurıp hám onıń ornında duzlı shól payda boldı. Teńiz suwınıń duzlılıǵı eki esege kóbeyip ketti. 
Suwdıń kemeyip ketiw sebepleriniń biri – suwǵarılatuǵın paxta dalalarınıń shennen tıs kóbeyiwi, 
Orta Aziyanıń eki ullı dáriyaları Sırdáriya hám Ámiwdáriyanıń suwlarınıń pataslanıwı boldı.
Teńizdiń qurıwı jergilikli aymaqtıń ıqlımına da óz tásirin kórsetti. Jazı ıssı, qısı suwıq bolıp, 
ıǵallıqtıń ornına qurǵaqshılıq baslandı. Suwdıń duzınıń artıwı sebepli balıqlardıń kóplegen 
túrleri joq bolıp ketti. 90-jıllarǵa kelip bul jerlerde quslardıń hám sút emiziwshilerdiń yarımı 
saqlanıp qaldı. Aral mashqalası adamlarǵa da óz tásirin tiygizdi. Kópshilk jumıs orınlarınan 
ayrıldı. Jergilikli xalıq qanı azlıq, qızıl óńesh hám asqazan óspesi, as sińdiriw, bawır, búyrek 
hám kóz awırıwları kóbeyip ketti.
– Aral teńiziniń mıńlaǵan jıllıq tariyxında búgingidey quwrap, soń jáne qaytadan tolǵanın 
bilemiz. Buǵan sebep ıqlımnıń ózgeriwi bolǵan. Ilimpazlar 2000 jıl burın Aral qurıp 
ketkenligin, soń qaytadan óz qálpine kelgenin aytadı, biraq qashan teńiz qaytatuǵının hesh 
kim bilmeydi. Ekologiyalıq teńbe- teńlik buzıldı, biraq bul Aral teńizi menen xoshlasıwımız 
kerek degeni emes. Aral teńiziniń arqa tárepin kewip ketiwden saqlaw ushın onlaǵan jıl burın 
Kókaral plotinası qurıldı. 
Usıǵan baylanıslı suw 10 metrge shekem kóterildi. Suwdaǵı duzdıń muǵdarı azayıp balıqlardı 
órshitiw jolǵa qoyıldı. Teńiz jaǵasında úsh balıq zavodı qurıldı.Búgingi kúnde Aral teńizi 
kóplegen ilimpazlardıń dıqqatın ózine tartpaqta. Bul ómir talabı. Teńizge hárqıylı ilimiy 
izertlewler ushın sayaxatlar shólkemlestirilip atır. Dáriyalardan aǵıp turǵan onsha kóp bolmaǵan 
suw muǵdarı hátteki jer astı suwları da teńiz suwınıń kewip ketpewine úmitimizdi arttıradı.