Elektroakustika

Ko‘ndalang to‘lqin
zarrachalar to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar yuzada 
tebranganida sodir bo‘ladi (tor, prujina, plastina va membranalarning 
tebranishi).
 
Demak, yassi tovush to‘lqin 
deb, front sirti to‘lqin tarqalishiga 
perpendikulyar 
bo‘lgan 
to‘lqinga 
aytiladi. 
To‘lqin 
frontiga 
perpendikulyar bo‘lgan tovush nurlari bir-biriga parallel bo‘ladi. Bu 
shuni ko‘rsatadiki tovush energiyasi fazoda sochilmasdan, g‘uj bo‘lib 

---

68 
tarqaladi, ya’ni biz yo‘nalgan nurlanish holatini kuzatamiz. Yassi to‘lqin 
nurlatgich 
o‘lchamlari nurlanuvchi to‘lqin uzunligidan katta 
bo‘lgandagina yuzaga kelishi mumkin. Bu shart radiokarnay yuqori 
chastotalarda 
ishlaganda 
bajariladi. 
Devorlari 
qattiq 
trubaga 
radiokarnaynlarni yuklab yassi to‘lqin sun’iy ravishda hosil qilish 
mumkin. Nurlatgich to‘lqin uzunligidan kichik bo‘lganda ham truba 
devorlari to‘lqin tarqalishiga yo‘l bermaydi. 
Yassi to‘lqin xususiyatlarini bilish uchun bosim va tebranma tezlik 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlaymiz. Faraz qilaylik, nurlatgich qattiq 
porshen ko‘rinishida bo‘lib X o‘qi bo‘ylab tebranadi va yassi to‘lqin 
tarqatadi. 
Garmonik tebranishlar nurlatayotgan manba sirti yaqinidagi nuqtada 
tovush maydoni quyidagicha aniqlanadi: 
t
j
m
e
p
p



(2.14) 
Nurlatgichdan X masofadagi nuqtada bosim faza bo‘yicha 
c
x


vaqtga kechikadi va unda yassi to‘lqin uchun tovush bosimi
)
kx
t
(
j
m
)
t
(
j
m
e
p
e
p
p









(2.15) 
bunda, k - to‘lqin son. 





2
c
k
(2.16) 




x
k
c
, inobatga olsak, unda (2.12) va (2.13) ko‘ra 
kx


. 
 
Koordinatalari ixtiyoriy bo‘lgan X nuqtadagi tovush bosimini 
uyidagicha ifodalash mumkin: 
)
kx
t
(
j
m
e
p
p




(2.17) 
Tebranish tezligi ifodasini olish uchun harakat tenglamasi 
dt
dx
dp
1
dV



dan foydalanib, 
)
kx
t
(
j
m
e
p
p




va 
c
k


, 
qiymatlarini qo‘yib tovush tebranish tezligi formulasini olamiz
)
kx
t
(
j
m
e
c
p
V




yoki 
c
p
V


(2.18) 
Tovush bosimi va tebranish tezligi o‘rtasidagi bog‘lanish yassi 
to‘lqinlarning xususiyatlarini aniqlaydi. 
1. Tovush bosimi va tebranish tezligi amplitudalari tovush 
manbaidan uzoqlashgan sari kamaymaydi. Shunga mos holda muhit 

---

69 
zarrachalarining siljishi ham o‘zgarmaydi. Buni fizik nuqtai nazaridan 
quyidagicha tushuntirish mumkin: to‘lqin tarqalmaganligi sababli to‘lqin 
fronti maydoni masofa o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi, shuning uchun 
istalgan masofada birlik to‘lqin fronti maydoniga bir xil qiymatdagi 
energiya to‘g‘ri keladi. 
2. Yassi to‘lqinda tovush bosimi va tebranish tezligining fazalari 
teng. 
3. Tovush bosimi (muhit zarrachalarining zichlashish va 
siyraklashish oblasti) yassi to‘lqinlarda nurlatgichdan uzoqdagi 
zarrachalarning nurlatgich yaqinidagi zarrachalarga nisbatan faza 
bo‘yicha kechikishi hisobiga paydo bo‘ladi, chunki, energiya 
cheklangan tezlikda ko‘chadi. 
V
p
c


-