Elektroakustika

 
 
2.15. Yassi to‘lqin
 
Tebranuvchi havo zarrachalarining tarqalishi quyidagi sxema 
bo‘yicha amalga oshadi: muhitning bitta zarrachasi unga yaqin bo‘lgan 
qo‘shni zarrachani tebranishli harakatga keltiradi, so‘ngra bu jarayon 
zanjir bo‘yicha boshqa zarrachalarga tarqaladi. Shuni inobatga olish 
kerakki, zarracha deganda o‘l-chamlari tovush to‘lqiniga nisbatan 
kichik, shuning bilan barobar molekula o‘lchamlariga nisbatan ancha 
katta bo‘lgan muhit elementi tushuniladi, demak bu elementni bir jinsli 
deyish mumkin. 
Bunday 
jarayon 
natijasida 
zarrachalarning 
zichlashishi 
va 
siyraklashishi bilan almashinadigan tovush to‘lqini paydo bo‘ladi (2.18-
rasm). 
2.18-rasm. Tovush to‘lqini: a) yassi; b) sharsimon 

---

67 
Muhitda tebranishni qo‘zg‘atish usuliga bog‘liq holda to‘lqinlarni 
quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
yassi tovush to‘lqinlari
( katta 
o‘lchamli yassi tebranuvchi sirt), 
silindrik tovush to‘lqinlari
(radial 
tebranayotgan silindrning yon sirti) va sferik (sharsimon) tovush 
to‘lqinlar (tebranish manbai o‘lchamlari katta bo‘lmagan, ya’ni tovush 
manbai nuqta) yoki bunday manba sifatida pulslanuvchi shar bo‘lishi 
mumkin. Silindrik va sferik (sharsimon) to‘lqinlar tovush manbaidan 
sezilarli 
uzoqlashganda 
yassi 
to‘lqinga aylanadilar. Tebranish 
zarrachalari 
yuzasining 
to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga nisbatan 
joylashishiga bog‘liq holda bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlarga 
ajratiladi 2.19-rasm.
2.19-rasm. Tovush to‘lqini: a) bo‘ylama; b) ko‘ndalang 
Agarda zarracha tebranishlari to‘lqin tarqalish yo‘nalishiga mos 
kelsa unda 
bo‘ylama to‘lqin
sodir bo‘ladi.