Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

12-jadval 
Avgust va dekabr oylarida joylashtirilgan don uyumining о ‘rta 
qatlamlarida haroratning о ‘zgarishi, °C. 
Don uyumi 
silosga 
joylashtirilgan 
vaqt
Narorat
Fevral
Mart
Aprel
May
Iyun
Iyul
Avgust
Avgust
+ 10,3
+4.0
+0,7
+0,3
+2,7
+5,0
+8,1
Dekabr
-12,0
-11,0
-9,0
-9,0
-6,4
-3,7
+0,1
50 

---

Barcha о‘simlik turlarining urug‘lari va donlari tashqi muhitdan har 
xil gaz va bug‘larni o‘ziga singdirib (sorbtsiyalash) olish xususiyatiga 
ega. Ba’zan ma’lum sharoitlarda aksincha jarayon yuzaga kelib, bu 
moddalar tashqi muhitga chiqariladi (adsorbtsiyalash).
Don 
uyumida ko‘pgina sorbtsiyalash jarayonlari kuzatiladi: 
adsorbtsiyalash, kapillyar kondensatlash va xemosorbtsiya. Bular - ning 
barchasi umumiy nom bilan donning sorbtsiyaon xususiyatlari deb ataladi.
Har
qanday don uyumi yaxshi sorbent hisoblanadi. Don uyumining 
yaxshi sorbent ekanligi quyidagi ikki omil bilan izohlanadi: har bir 
donning kolloid kapillyar-g‘ovak strukturaga ega bo'lishi hamda don 
uyumining g‘ovakligi. 
Ma’lumki don uyumi namlik, bug‘ va turli hidlarni tashqi muhitdan 
o‘ziga singdirib olish xususiyatiga ega. Don uyumidagi g‘ovaklik, unda 
kapillyarlar bo‘lishi yaxshi sorbent ekanligini bildiradi. Bug‘, hid, namlik 
va boshqa suyuqliklarni don uyumi tomonidan singdirilishi sorbtsiya, 
aksincha ya’ni yuqoridagilarning don uyumidan chiqib ketishi adsorbtsiya 
deyiladi. Don uyumlarining uglerod, azot, ammiak, turli kislota va boshqa 
birikmalardan hosil boMgan gazlarni o'ziga singdirib olishi ayniqsa 
kuchlidir. 
Donlarni tashish jarayonida transport vositalarining ishlashi natijasida 
chiqadigan turli gaz va bugMarni ham don uyumi o‘zi- ga yengil 
singdiradi. Don uyumi tomonidan singdirilgan neft mah sulotlari hidini 
yo'qotish juda qiyin. Shuning uchun don uyumini sorbtsion xususiyatlarini 
chuqur bilish va tashish, joylash, saqlash jarayonlarida unga qat ’iy e’tibor 
berilishi lozim. 
Don saqlash omborlari va don tashuvchi transport vositalari umuman 
begona hidsiz bo‘lishi shart. Don uyumini saqlashda saqlash joylarini faol 
shamollatish, begona hid va gazlardan holi etish kabi tadbirlar ham don 
uyumining sorbtsion xususiyatlariga uzviy bog‘langandir. 
Don uyumininghavodagi namlikni singdirib olishi, kapillyarlik va 
G‘ovak tuzilishga ega ekanligi uning suvga ta’sirchan mahsulotligini 
bildiradi. 
51 

---

Ushbu xususiyat don uyumining barcha komponentlari (don, 
mikroorganizmlar, zararkunandalar, donlar orasidagi bo‘shliqni to‘ldirib 
turuvchi havo) uchun xosdir. Donga suv bug‘ining singishi va 
namligining ortishi havoda suv bug‘ining bosimi don yuzasidagi suv 
bug‘ining bosimidan yuqori boMganda ro‘y beradi. Aksincha don 
yuzasidagi suv bug‘ining bosimi havonikidan yuqori bo‘lsa, don 
uyumidagi suv bug‘i havoga tarqaladi va namlik pasayadi. 
Namlik almashinuv jarayoni don uyumi bilan havo o‘rtasida uzviy 
boglangan holda o‘tib, ulardagi suv bug‘ining bosimi tenglashguncha 
davom etadi. Don uyumi va havo namligi bosimlarining tenglashgandagi 
darajasi donning muvozanat namligi deb ataladi. Don uyumining 
muvozanat namligi don turiga va ombor- xona haroratiga ko‘ra turlicha 
boladi.