Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

2- sxema. Silos elevatorlaridan chiqarishda don uyumining turlicha oqib 
tushish sxemasi 
Asimmetrik oqim (b rasm) diametri katta bo‘lgan, hamda yuklash va 
chiqarish teshiklari nosimmetrik joylashgan siloslarda kuzatiladi. Bunday 
siloslardan donni chiqarishda markaziy ustun bilan bir qatorda unga 
jipslashgan yon devordagi don uyumi ham oqib tusha boshlaydi. 
Sxemadan ko‘rinib turibdiki, markaziy ustunning o'ng tomonga boigan 
yuqori bosimi natijasida mazkur tomondagi donlar chap tomonga nisbatan 
ilgariroq chiqib ketadi. 
46 

---

Shunday qilib o‘z-o‘zidan saralanish oqibatida omborlarda saqlash 
uchun joylashtirilgan donning bir jinsliligi buziladi. Bu esa donning 
qisman yoki butunlay nobud bo'lishiga olib keluvchi salbiy fiziologik 
jarayonlarni vujudga keltirishi mumkin. Yetarlicha nazorat boimaganda 
fiziologik jarayonlar faol kechib, don butunlay o‘z-o‘zidan qizib qoladi. 
Shuni esda tutish lozimki, o‘z-o‘zidan saralanish salbiy fizik xossa 
bo‘lib, uni yo‘qotishga qaratilgan barcha tadbirlar hali-ha- nuz o‘z 
yechimini topgani yo'q. Shuning uchun donning sifat ko‘rsatkichlarini 
aniq belgilash, shu bilan bir qatorda namunaning aniq bo‘lishida mazkur 
fizik xususiyatni e’tiborga olish lozim. 
Don massasining g‘ovakligi. 
G‘ovaklik deganda don uyumidagi 
donlararo havo bilan toTgan bo‘shliq tushuniladi. Don uyumining 
g‘ovakligi uni saqlash davrida kechadigan barcha fiziologik va biologik 
jarayonlarga ta’sir etadi. 
G‘ovaklik faqatgina donning morfologik tuzilishiga yirikligiga bog‘liq 
boiibgina qolmay, balki uning namligi, begona aralashmalar miqdori, 
qalinligi hamda uning bir tekisligiga bog‘liqdir. 
Don uyumining g‘ovaklaridagi havo uyumdagi har bir tirik 
organizmni uzoq muddat havo bilan ta’minlab turadi. Shuningdek, bu 
havo urug‘lik doniarning unish qobiliyatini saqlanishiga ham o‘z ta’sirini 
ko‘rsatadi. Don uyumining joylashishida zichlik qanchalik kam bo‘Isa, 
g'ovaklik shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu esa amalda ko‘p joyni talab etadi.
Don uyumidagi g‘ovaklikning hajmi don turi, namligi va boshqa 
ko‘rsatkichlarga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi. Masalan bug‘doyni 1,2 -1,4 
2sm
3
hajmdazichlagandauningaslog‘irligishungamuvofiq 730 -820 g.l 
bo‘ladi. Donning zichlanishi bilan natura orasidagi farq 
g‘ovaklik hajmini aniqlaydi, donning g‘ovakligi oralig‘idagi hajmi 
don uyumini egallagan umumiy hajmga nisbatan belgilanadi. Don 
uyumi g‘ovakligini(S)quyidagi formula bilan topish mumkin.
47 

---

bu yerda; W - don uyumining umumiy hajmi, ml; 
V - don uyumi qattiq jismlarining haqiqiy hajmi; ml. G'ovaklikni 
shuningdek, quyidagi formula yordamida ham 
aniqlash mumkin: 
S
= 100 
-t
= 
100- —-100 
W
bu yerda, t - don massasining zichligi, g/ml Don uyumining ichida 
yirik va mayda donlar aralash bo‘lsa, don uyumi zich joylashib, g‘ovaklik 
nisbatan kichik bo‘ladi, donlar yirik-maydaligi bir tekis bo‘lsa, 
shuningdek yumaloq hamda po‘sti notekis bo‘lgan donlarda g‘ovaklik 
nisbatan yuqori bo‘ladi. Don uyumida namlik qanchalik ko‘p bo‘lsa, 
to‘kiluvchanlik shuncha qiyinlashadi va uyumning zichligi oshadi. 
Bu hoi don uyumi g‘ovakligining kamayishiga olib keladi. Doniarning 
saralanishi don uyumi g‘ovakligining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, hosil 
bo‘lgan farq shamollatish, quritishda turli qavatlarda havoning notekis 
taqsimlanishiga olib keladi.