48
2.6. Давлатнинг мақсадли жамғармалари
фаолиятининг хусусиятлари
Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети таркибида давлат мақ-
садли жамғармалари шакллана бошлади. Давлатнинг мақсадли жам-
ғармалари ҳам давлатнинг молиявий захираларини кўпайтириш ва улар-
дан самарали ҳамда мақсадга мувофиқ фойдаланишга хизмат қилади.
Республикамизда аҳолининг турли қатлами учун ҳар қандай
шаклда ижтимоий ҳимояни
таъминлаш, давлатнинг иқтисодий ва
ижтимоий сиёсатини олиб бориш ҳамда ижтимоий дастурларни
рўёбга чиқариш доимо муайян миқдордаги пул маблағларидан мақ-
садли фойдаланишни тақозо этади.
Ҳозирги кунда, иқтисодиётнинг
эркинлашуви ва бозор исло-
ҳотлари чуқурлашиб бораётган паллаларда кучли ижтимоий сиёсат
тўлалигича устувор бўлиб бормоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлага-
нидек, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш ислоҳотлар-
нинг барча босқичида асосий йўналиш бўлиб хизмат қилади. Бу ис-
лоҳотларимизга асос қилиб олинган беш тамойилдан биридир. Биз
бундан кейин ҳам шу тамойилга таянган ҳолда, иш
олиб бориши-
миз керак бўлади. Шунинг учун ижтимоий фондлар ҳар қандай иж-
тимоий механизмнинг ажралмас элементи бўлади. Аҳолини ижти-
моий ҳимоялашнинг амалдаги механизмининг танқидий баҳолаш
ва мустаҳкамлаш, унинг аниқ тоифадаги кишиларга қаратилишини
кучайтириш лозим бўлади, қолаверса, бу ишларнинг ҳаммасига дав-
латга қарашли жамғармаларнинг маблағларини кенг жалб этиш лозим.
Ўзбекистонда давлатнинг мақсадли жамғармаларини шакллан-
тиришда уларнинг ташкил қилиниши бўйича жаҳон тажрибаси ўр-
ганилиб, мамлакатдаги мавжуд ижтимоий - иқтисодий
муносабат-
лар эътиборга олиниши лозим. Бундай уйғунлаштиришга эришиш
натижасида ижтимоий сиёсатнинг самарадорлиги ва таъсирчанлиги
ортади. Ушбу фондларнинг баъзилари бошқа мамлакатлардагига
ўхшаш бўлса, бошқалари эса ўхшаши йўқ, бу
бозор муносабатла-
рига ўтишда ўзига хос миллий йўлимиз борлигини тасдиқлаб ту-
рибди. 4-чизмада давлат мақсадли жамғармаларининг таркибий ту-
зилиши берилган.
Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш муаммолари қанчалик кенг қам-
раб олинганлиги ва илмий жиҳатдан чуқур ўрганилганлигига қара-
май, бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида бу масаланинг долзарб-
49
лиги сақланиб қолаверади. Иқтисодиёт тараққий этган сари мазкур
фондларнинг аҳамияти ҳам ортиб боради, бу
эса мазкур фондлар-
нинг моҳияти ва вазифасини илмий тарзда тушинишни, таҳлил
этишни, улар фаолиятини йўлга қўйишда жаҳон тажрибасини ҳи-
собга олган ҳолда, такомиллаштиришни талаб этади.
Аҳолининг муҳтож қатламларини ҳимоялаш мақсадида даромад-
ларни аниқ тартибда қайта тақсимлаш зарурияти келиб чиқади, бундай
қайта тақсимлашнинг молиявий воситаси мақсадли фондлар ҳисобланади.
Давлатнинг мақсадли фондлари ҳам ҳар қандай пул маблағлари
фонди сингари сўзсиз молиявий муносабатлар тизимига киради ва
муайян молиявий мазмунга эга бўлади. Давлатнинг мақсадли жам-
ғармаларининг даромадларини бозор
тамойиллари асосидагина
эмас, балки мазкур жамият учун энг мақбул бўлган ижтимоий адо-
лат тамойилларига кўра мақсадли қайта тақсимлашни тақозо этади.
Ўзбекистон Республикасида мақсадли жамғармалар икки хил
йўл билан молиялаштирилиши мумкин:
бюджетдан маълум даражада муҳим харажатлар учун дотация
ажратиш;
мақсадли жамғармаларни даромад манбалари ҳисобидан шакл-
лантириш.
Давлат молияси таркибида алоҳида ўринни
эгаллайдиган дав-
лат мақсадли жамғармалари тегишли ҳукумат органларининг бюд-
жетига боғлиқ бўлади ва кўпгина мамлакатларда юридик шахс ҳу-
қуқига эга. Давлатнинг мақсадли жамғармалари ҳукумат органлари
қабул қилган қонун доирасида ташкил этилади.
Жаҳон тараққиётининг ҳозирги босқичида молиявий тизимни иж-
тимоий фондлар мажмуисиз тавсифлаб бўлмайди, уларнинг аксария-
ти устувор йўналишларда муҳим ўрин тутади. Масалан, АҚШ даги ин-
вестиция жараёнида Пенсия фондининг ҳал қилувчи роли мавжуд. Йи-
гирманчи асрнинг бошларида, даставвал йирик корпорациялар ва фир-
малар томонидан ташкил қилинган илк хайрия фондлари пайдо бўлди.
Мазкур хайрия фондлари ва лойиҳалар қуйидаги шаклларда қўллаб-
қувватлайди: субвенциялар, грантлар,
субсидиялар ажратиш, бюджет
кредитини бериш, бюджетдан молиялаштириш.
