«iqtisod-moliya»

4-БОБ. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ –КОНСОЛИДАЦИЯ-
ЛАШГАН БЮДЖЕТНИНГ МУҲИМ БЎҒИНИДИР 
 
4.1. Давлат бюджети – давлат иқтисодий сиёсатининг
қуроли сифатида 
 
«Бюджет» сўзи инглиз тилидан келиб чиққан бўлиб, ғазна маъ-
носини билдиради, у давлатнинг қўлида марказлаштирилган пул 
фондларининг ташкил этилиши ва давлатнинг сиёсатини амалга 
ошириш билан боғлиқ пул муносабатларини тартибга солишни 
билдиради. Бюджет 17 асрнинг иккинчи ярмида Францияда буржуа 
революциясидан кейин тузила бошланган, 19 асрнинг иккинчи яр-
мида бюджет Европа мамлакатларида тарқалган ва 20 асрдан деяр-
ли ҳамма мамлакатларда бюджет категориясидан фойдаланилади.
Давлат бюджетини тузиш ва бюджет сиёсатини ишлаб чиқиш-
да ва уни ҳаётга татбиқ этишда давлатнинг жамият олдида турган 
вазифалари таъминланади, иқтисодиётнинг барча соҳаларига таъ-
сир кўрсатади, яъни бюджет сиёсати асосий восита сифатида намо-
ён бўлади. Бюджет харажатларининг механизми ва таркибий тузи-
лиши бевосита давлатнинг олдида турган бурч ва мажбуриятлари-
дан келиб чиқади. Шунинг учун бюджет харажатларини туркумлаш-
тириш давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий сиёсатига боғлиқдир. 
Мустақилликка эришгандан сўнг бюджет харажатларининг 
салмоқли қисмини ижтимоий-маданий тадбирлар ва аҳолини ижти-
моий ҳимоя қилиш харажатлари, жумладан, таълим, соғлиқни сақ-
лаш, маданият ва санъат, жисмоний тарбия ва спорт, матбуот, иж-
тимоий таъминот ташкил этади. Мазкур бўлимда кам таъминлан-
ган аҳоли қатламини иқтисодий қўллаб-қувватлаш тадбирлари ҳам 
амалга оширилади.
Давлат бюджети давлатнинг пул даромадлари ва харажатлари, 
шунингдек, умумдавлат пул маблағларини ташкил қилиш ва ундан 
фойдаланишни кўзда тутувчи бош молия режасидир. Давлат бюджети 
давлатга зарур бўлган молиявий ресурслар миқдорини шу билан бирга 
мамлакатдаги солиқ сиёсати йўналишларини белгилайди.
«Давлат бюджети ҳокимияти органлари ўз вазифаларини ба-
жаришлари учун шакллантириладиган ва ишлатиладиган пул 
маблағларининг марказлаштирилган фондидир»
1
.
1
3.Ковалева А. М. Финанси. Учебное пособие. Москва. Финанси и статистика. 2005. 29 с. 

---

69 
Давлат бюджетининг иқтисодий тушунчаси, умумжамият 
миқёсида марказлашган ва давлат иштирокида тўпланадиган ва 
сарфланадиган молиявий ресурсларни англатади.
Иқтисодиётда бозор муносабатлари аста-секинлик билан 
шаклланиб ва ривожланиб бораётган бир пайтда давлатнинг дои-
мий вазифаларини бажариши учун марказлашган молиявий маблағ-
ларга эга бўлиш зарурияти кучайиб боради. Бу масалани ҳал этиш, 
асосан, икки йўл билан амалга оширилади. Хусусан, давлат бюд-
жети мамлакатнинг даромадларини шакллантириш ва ўстиришда 
муҳим рол ўйнайди.
Ҳозирда Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети бозор 
муносабатларига яқиндан кўмак бермоқда, иқтисодиёт тармоқлари-
ни пропорционал ривожлантиришда, мамлакат аҳолисининг эҳ-
тиёжларини талаб даражасида қондиришда, яшаш тарзини кўта-
ришда илмий-техника прогресини жорий этишда, фан ва маданият-
ни ривожлантиришда, мамлакат мудофааасини сақлашда бюджет-
нинг аҳамияти каттадир.
Ҳозирги шароитда Давлат бюджетининг шаклланиши кўп жи-
ҳатдан хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолияти натижаларига 
ва улардан маълум қисмини Давлат бюджети ва маҳаллий бюджет-
ларга маблағларни жалб этишдаги ўзаро муносабатларини такомил-
лашиб боришига ҳам бевосита боғлиқдир. 
Давлат, корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ўртасидаги молия-
вий муносабатларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у би-
ринчидан давлат ва унинг қуйи бошқарув органлари иштирокида тақ-
симлаш жараёнида вужудга келса, иккинчидан умумжамият талаби ва 
эҳтиёжини таъминлаш учун керак бўлган марказлашган пул фондла-
рини шакллантириш ва ундан самарали фойдаланиш билан боғлиқдир.
Жамият эҳтиёжлари ва уни давлат ҳудудлари бўйича тақсим-
лаш муносабатлари объектив шартлар асосида қондириш мақсади-
да давлат бюджетига мустақил категория сифатида қараш мумкин. 
Бу иқтисодий категория молия тизимининг таркибий қисми бўлиб, 
худди шу молия сингари бир қанча ўзига хос хусусиятларга эга, бир 
вақтнинг ўзида бошқа молия муносабатлар соҳаси ва бўғинларидан 
фарқ қилувчи томонлари ҳам мавжуд, бу хусусиятларга қуйидаги-
ларни киритиш мумкин:
 Давлат бюджетини қайта тақсимлаш муносабатларнинг махсус 
иқтисодий шакли бўлиб, миллий даромаднинг маълум қисмини давлат 

---

70 
қўлида тўпланиши ва унинг бутун жамият ва айрим давлат ҳудудий 
тузилмаларининг эҳтиёжини қондириш мақсадида ишлатилади; 
 бюджет ёрдамида миллий даромадни, миллий бойликни қайта 
тақсимлаш амалга оширилади, бу жараён халқ хўжалиги тармоқлари, 
мамлакат ҳудудлари, ижтимоий соҳалар ўртасида амалга оширилади; 
 бюджет орқали қайта тақсимлаш пропорциялари молиянинг 
бошқа бўғинларига қараганда, кўпроқ кенгайтирилган такрор иш-
лаб чиқариш эҳтиёжлари билан ва тарихий ривожланиши босқичи-
даги жамият олдида турган вазифалар билан белгиланади; 
 бюджет йўли билан тақсимлаш соҳаси давлат молиясининг 
таркибида марказий ўринни эгаллайди. Бу эса бюджетнинг бошқа 
молия тизими бўғинларига нисбатан ҳал қилувчи мавқега эга экан-
лиги билан асосланади. 
Бугунги кунда иқтисодчи олимларнинг илмий изланишлари, 
бюджет тизимини назарий жиҳатдан ўрганиш ва таҳлил қилиш би-
лан биргаликда, бюджет маблағларни амалиётда қўлланиши, бюд-
жет механизмининг иқтисодий-ижтимоий моҳиятидан келиб чиқ-
қан ҳолда унинг вазифалари ҳамда амалиётдаги бюджет механиз-
мини такомиллаштириш йўлларини ишлаб чиқишга ҳам қаратил-
ган бўлиши лозим.
«Бюджет муносабатларининг ўзига хос хусусияти шундан 
иборатки, биринчидан давлат ва уни маҳаллий бошқарув органлари 
иштирокида тақсимлаш жараёнида вужудга келади, иккинчидан 
умумжамият талаб ва эҳтиёжини таъминлаш учун керак бўлган 
марказлашган пул фондининг шаклланиши ва самарали фойдала-
ниши билан боғлиқдир».
1
Давлат бюджетининг таркиби ва ҳажми қуйидаги омил-ларга 
боғлиқ бўлади: 

мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси; 

корхоналар, ташкилотлар, ва муассасаларнинг хўжалик юри-
тиш усуллари; 

иқтисодий ва ижтимоий масалаларни ҳал этишда давлатнинг 
тутган ўрни; 

иқтисодиётнинг устувор тармоқларни маразлашган молиявий 
ресурслар ҳисобидан таъминланиш даражаси. 
Бозор муносабатларига ўтиш шароитида Ўзбекистон Респуб-
ликаси Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар таркиби 
1
Радионова В.М. «Финансы».Учебник.- М.: 1995. 67стр.

---

71 
маълум ўзгаришларга дуч келмоқда. Бюджет харажатларини бош-
қаришда минимал харажатлар билан максимал самарага эришиш, 
бюджет ажратмаларини ишлатишнинг мақсадли хусусияти, бюджет 
маблағларини ишлаб чиқариш кўрсаткичларини бажариш ўлчами 
ва олдин берилган ажратмалардан фойдаланишни ҳисобга олиб 
бориш каби тамойиллар асосида молиялаштирилмоқда. Бюджет да-
ромадларини эса кам харажат қилиб шакллантириш ҳамда солиқли 
ва солиқсиз даромадлар нисбатини ўзгартиришдан иборат.
2007 йилги бюджет тузиш вақтида, биринчи навбатда, респуб-
ликанинг иқтисодий-ижтимоий ривожланишининг устувор йўна-
лишлари ҳисобга олинди.
2007 йилги Давлат бюджетининг энг муҳим хусусиятларидан 
бири – ижтимоий соҳа харажатларини юқори улушининг сақланиб 
қолинишидир. «Ижтимоий ҳимоя» йилида давлат бюджетидан аҳо-
лини ижтимоий ҳимоялаш бўйича ажратиладиган молиявий маб-
лағлар миқдорини анчагина ошириш кўзда тутилган».
1
«Ижтимоий 
ҳимоя йили»да Давлат бюджети харажатларининг 54,0 фоизи айнан 
ижтимоий соҳага, халқимизнинг умумий эҳтиёжлари учун сарф 
этилиши мўлжалланган. Ижтимоий соҳага ва аҳолини ижтимоий 
қўллаб-қувватлашга йўналтирилган харажатлар 2,88 трлн. сўмни 
ташкил этади, бу эса ўтган йилга нисбатан 656 млрд. сўм ёки 29,5 
фоиз кўпдир. Кам таъминланган оилаларга ижтимоий нафақаларни 
тўлашга 350 млрд. сўм назарда тутилган, бу харажатлар эса, 2006 
йилга нисбатан 24,0 фоизга ошганлигини кўриш мумкин». 
2
Давлат бюджети - давлатнинг марказлашган пул фонди бўлиб, 
ўзида мамлакатнинг миллий даромаднинг маълум бир қисмини дав-
лат томонидан тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнини акс этти-
ради. Бошқача қилиб айтганда, марказлаштирилган пул фондини 
ташкил этиш ва ундан фойдаланиш билан боғланган пул муноса-
батлари бўлиб, республикани иқтисодий ривожлантириш ва аҳоли-
ни ижтимоий ҳимоя қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бир то-
мондан, бюджетнинг пайдо бўлиши давлатларнинг пайдо бўлиши 
билан бевосита боғлиқ бўлади, иккинчидан, айнан бозор иқтисо-
диёти шароитида жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий соҳалардаги 
1
Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси 
Конститутциясининг 14 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. 
Инсон манфаатларини таъминлаш, ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштириш 
устувор вазифа. //Халқ сўзи газетаси. 2006 йил, 8 декабрь.
2
Давлат хазинаси-ижтимоий ҳимояга. //Халқ сўзи. 2007 йил, 27 январь.

---

72 
давлат ислоҳотларини амалга оширишнинг асосий дастаки сифати-
да бюджетнинг сифат белгиларига аниқлик киритилади.
Шунингдек, давлат бюджети орқали жамиятнинг ижтимоий 
такрор ишлаб чиқариш жараёнига таъсир қилишнинг молиявий дас-
такларига эга бўлинади. Давлат бюджети давлатнинг асосий мо-
лиявий режаси сифатида давлат ҳокимиятининг иқтисодий имко-
ниятларини молиявий асосларини яратади.
Давлат бюджетининг тўла ҳажмда молиялаштириладиган би-
ринчи навбатдаги харажатларига иш ҳақи, иш ҳақидан ажратмалар, 
стипендиялар, нафақалар, овқатланиш ва дори-дармонларни сотиб 
олиш учун сарфланадиган харажатлар киритилди. 2008 йилги Дав-
лат бюджетида иқтисодий салоҳиятни янада ривожлантириш, иқти-
содиётда таркибий ўзгаришларни таъминлаш ҳамда ижтимоий сиё-
сатни амалга ошириш устувор йўналишлар этиб белгиланди. 
Ижтимоий соҳани ҳамда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни аниқ 
йўналишини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, маориф ва соғлиқ-
ни сақлаш объектларининг моддий техника базасини мустаҳкамлаш, 
«Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»ни рўёбга чиқаришни молиявий 
жиҳатдан таъминлаш, иш ҳақини ошириш, кам таъминланган оила-
ларга моддий ёрдамни кўпайтириш воситасида кучайтирилди. 
Юқоридаги фикрлар давлат бюджетини даромадлар билан тўл-
дириш билан бирга ундан ижтимоий-иқтисодий ривожланиш 
жараёнларида самарали фойдаланишни ҳам тартибга солиш ва 
бошқариш долзарблигини кўрсатади.
Давлат бюджетининг таркиби ва ҳажми қуйидаги омилларга 
боғлиқ бўлади: 

мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси; 

корхоналар, ташкилотлар ва муассасаларнинг хўжалик юри-
тиш усуллари; 

иқтисодий ва ижтимоий масалаларни ҳал этишда давлатнинг 
тутган ўрни; 

иқтисодиётнинг устувор тармоқларини маразлашган молиявий 
ресурслар ҳисобидан таъминланиш даражаси. 
Демак, бюджет – бу молия тизимининг марказий бўғини бўлиб, у 
молиянинг бутун сифат кўрсаткичларини акс эттиради ва Давлат бюд-
жети молия тизимининг асоси сифатида такомиллаштирилади.

---

73