«iqtisod-moliya»

Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетининг тартибга солувчи даромадлари 
Тартибга солувчи даромадлар 
Умумдавлат
солиқларидан 
ажратмалар 
Дотация, субвенция, 
субсидия 
Ўзаро ҳисоб 
тартиби бўйича 
юқори бюджетдан
олинган маблағлари 
Юридик шахслар 
даромад (фойда) 
солиғидан 
ажратмалар 
Қўшилган қиймат
солиғи ва акциз
солиқларидан
ажратмалар 
Жисмоний шахслар 
даромад солиғидан
ажратмалар 

---

89 
Бюджетни тартибга солиш усулининг аҳамияти шу билан 
белгиланадики, бириктирилган даромадлар етмаган тақдирда, айни 
мана шу усул ёрдамида ҳар бир бюджет даромадлари ва 
харажатларини мувозанатга келтириш учун зарур бўлган маблағ-
ларнинг катта қисми берилади.
Тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш йўли би-
лан қуйи бюджетларни мувозанатлаш имконияти бўлмаган ҳолда, 
бюджетни тартибга солишнинг бошқа усуллари қўлланилади. Юқо-
ри бюджетлардан қуйи бюджетларга бюджет дотациялари ва бюд-
жет субвенцияларини берилади ҳамда бюджет ссудалари ажратилади. 
Субвенция - қатъий мақсадлар учун бериладиган дотация 
тури бўлиб, ундан фойдаланиш шарти бузилганда уларни қайтариб 
олиш мумкин бўлади. Дотациядан фарқ қилган ҳолда, субвенция 
муайян мақсадлар учун берилади ва мақсадли фойдаланилмаган 
тақдирда қайтариб олиниши мумкин. 
Субсидия – бу пул ёки натура кўринишидаги ёрдам тури 
бўлиб, бюджет ва бюджетдан ташқари фондлардан кўрсатилади. 
Субсидиялар бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. Капитал 
қўйилмалар, илмий тадқиқотлар, кадрларни қайта тайёрлашга ажра-
тилган маблағлар тўғри субсидиялар, солиқ имтиёзлари, имтиёзли 
шартлар билан кредитлар бериш, пасайтирилган божхона тўловлари 
эгри субсидиялар ҳисобланади. Аҳоли учун давлат трансфертлари – 
нафақалар, пенсия, стипендия бериш кўринишида бўлади. 
Бюджет ва бюджетдан ташқари фондлардан қайтариб олмас-
лик шарти билан берилган маблағлар дотация дейилади. Шу-
нингдек, маҳаллий бюджетлар мутаносиблигини таъминлаш учун 
ажратилган пул маблағлари ҳам дотациядир. Бюджет ҳисобидан 
ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ёки кўрсатилаётган хизмат учун 
белгиланган баҳо унинг таннархидан паст бўлганда, кўриладиган 
зарар ўрнига қоплаш учун бериладиган нафақа дотация дейилади. 
Товар бўйича дотация товар қийматига нисбатан фоизда белгила-
нади ёки ҳар бир товар бирлигига белгиланиши мумкин. Товар бў-
йича дотацияни бевосита ишлаб чиқарувчилар Давлат бюджетидан 
олади, шунингдек, баъзи ҳолларда истеъмолчилар ҳам олишлари мум-
кин. Товарга дотациянинг қўлланиши ишлаб чиқаришни ривожлан-
тиришга, таклиф ҳажмининг кўпайишига олиб келади ҳамда дота-
ция ишлаб чиқарилган товарнинг мувозанат баҳосини кўпайтиради.
Шуни айтиб ўтиш керакки, Давлат бюджетидан товарларга 
дотация энг зарур ҳоллардагина белгиланади. Дотациянинг қийма-

---

90 
ти ишлаб чиқаришни рағбатлантира оладиган меъёрда бўлиши 
шарт. Унинг меъёри илмий изланишлар ва амалий тажриба синов-
ларида, халқаро тажрибалар асосида аниқланади. Дотация, кўпинча, 
қишлоқ хўжалик маҳсулотларига, болалар ва ногиронлар, учун 
мўлжалланган маҳсулотларга белгиланади. Масалан, 2006 йилги 
Давлат бюджети харажатларида аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш 
харажатлари 7,5 фоизни ташкил этса, шундан аҳоли учун ижтимоий 
аҳамиятга эга бўлган хизматларнинг баҳолари ўртасидаги фарқни 
бюджетдан қоплаш харажатлари 1,6 фоизни ташкил этди. 
Агар бюджет тизимини бошқариш ислоҳотларининг дастлаб-
ки босқичида давлат томонидан пул тўловлари турли имтиёзлар 
дотациялар каби бевосита тартибга солиш усуллари орқали аҳоли 
кенг қатламларини олдиндан ижтимоий ҳимоялашда асосий қоида 
қилиб олинган бўлса, ҳозирги вақтда аҳоли турли қатламларига 
табақалаштирилган ёндашув ҳамда ижтимоий ёрдам муҳтож оила-
ларгагина кўрсатилишига асосий эътибор қаратилмоқда.