"kompyuterlashgan loyihalash tizimlari" fakulteti "elektronika va asbobsozlik" kafedrasi "qattiq jismli datchiklar"

 
9-Amaliy mashg‘ulot 
Namlikni o’lchash datchiklari ulanish sxemalari 
Kimyoviy texnologiya, qishloq xo‘jalik va chorvachilik mahsulotlari hamda 
sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilayotgan xonalarning namligini aniqlash (misol 
uchun, to‘qimachilik kombinatlarida) muhim ahamiyatga ega. 
Materialning namligi uning massa birligidagi absolut yoki nisbiy namligibilan 
belgilanadi. Jismning absolut namligi deb, uning birlik massasidagi suv bug‘lari
massasiga, nisbiy namlik deb, absolut namlikning bo‘lishi mumkin bo‘lgan
eng katta namlikka nisbatiga aytiladi. 
Namlikni o‘lchovchi asboblar funksiyasiga elektr o‘tkazuvchanlik 
(konduktometrik), elektrik singdiruvchanlik (dielkometrik) va yordamchi 
moddalar-ning elektr va mexanik parametrlarini o‘lchashlar kiradi. 
Havoning absolut va nisbiy namligini o‘lchash - da ko‘p hollarda
yarimo‘tkazgichli litiy xlorid o‘ zgartkichdan (3-rasm ) foydalaniladi. U 
himoyalovchi plyonka (2) bilan qoplangan termorezistor (1) dan iborat. 
Termorezistor ustiga litiy xloridning to‘yingan eritmasi shimdirilgan shisha tolali
vtulka (3) o‘rnatilgan. Vtulkaning ustiga kumush yoki platina o‘tkazgich (4)
o‘rnatilgan. O‘zgartkich havo kirishi mumkin bo‘lgan korpusga joylashtirilgan 
bo‘ladi. 

---

15- rasm. datchikni sxemasi 
O‘zgartkichning ishlash prinsipi: Ma’lum haroratda litiy eritmasi atrof-
muhitning namligini so‘radi. O‘tkazgichdan elektr toki o‘tganda, litiy xloridning
harorati oshadi va u kristallanib, o‘tkazuvchanligi kamayadi. 
Binobarin, litiy xlorid va uning ichidagi termorezistorning harorati atrof-
muhit haroratiga hamda namligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi.
Termorezistorlar qarshiligini o‘lchash uchun o‘zgarmas tok kompensatorlaridan 
foydalaniladi.
Sochiluvchan massalar, misol uchun, bug‘doy, sholi, dorivorlar, kimyoviy 
moddalar namligini o‘lchash uchun elektrostatik o‘zgartkichlar asosida namlik 
o‘lchagichlar ishlab chiqarilgan. Sochiluvchan material namunasi silindrsimon 
elektrodlar orasiga solinadi. Elektrodlar orasidagi dielektrik singdiruvchanlik 
o‘zgaradi va o‘zgaruvchan tok ko‘prik muvozanatini buzadi. Ko‘prik chiqishidagi 
kuchlanish dielektrik singdiruvchanlikka, ya’ni namuna namligiga proporsional 
bo‘ladi. Shuning uchun asbob o‘lchanayotgan har bir sochiluvchan massa turiga 
qarab darajalanadi. 
Hozirgi vaqtda tuproqva boshqa sochiluvchan materiallar namligini uzluksiz 
o‘lchash uchun radioizotop namo‘lchagichlar qo‘llaniladi. Radioizotop manbai 
sifatida plutoniy-berilliy birikmalar, qabul qiluvchi uskuna sifatida sekinlashgan 
neytron hisoblagichlar qo‘llaniladi. 
Radioizotop namo‘lchagichlar bilan tuproq, havo va turli sochiluvchan 
materiallar namligini 1dan 100 foiz diapazongacha, 0,5 foiz xatolik bilan o‘lchash 
mumkin. 
So' ngi yillarda o'ta yuqori chachtotali nam o'lchagichlardan keng 
foydalanilmoqda. 4- rasmda ularning umumiy funksional sxemasi keltirilgan.