M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

0 ‘rta guruhda applikatsiya qilishga o ‘rgatish. 
Bola hayotining 5- 
yiliga kelib, ham psixologik. ham jism oniy tom on dan o ‘sadi. Bu esa 
bolaning applikatsiya b o ‘yicha bajaradigan ishining sifat jih atidan
o ‘zgarishiga olib keladi. Bolalar tuzilish jih atd an ancha m urakkab 
b o ‘lgan p redm etlarni tasvirlashga o ‘rganadilar.
0 ‘rta g u ru h b o la la ri k ic h ik g u ru h g a n isb a ta n m ala k a va 
k o‘nikm alarni ancha egallagan b o ‘ladilar. Bu guruh bolalari 2—3 
qism li em as, balki 4 —5 q ism d an iborat p red m etlarn i tuzishga 
o ‘rganadilar. D astlab bu guruhga qaychi bilan ishlash kiritiladi. 
Bolalar qaychini to ‘g ‘ri ushlashga, uning richagini yopishga va ochish 
t o ‘g ‘ri qirqim olishga o ‘rganadilar. Buning uchun oldin eskiz, keyin 
esa enli yoki keng qog‘oz tasm alar qirqishga rganadilar. Bu guruhda 
bolalar yelim lash m alakasini egallashni davom ettiradilar. Bola 
hayotining 5-yilida doira, kvadratdantashqari, uchburchak, oval. uzun 
t o ‘g ‘ri to ‘rtburchakni biladi. Trapetsiya shaklini esa. kichik guruhda 
b o ‘lgani kabi, obrazli tasvirida davom etadi. M asalan, tom , qayiqcha, 
kichik guruhga yana q o ‘shim cha havo rang, pushti, kulrangni sezishga 
va t o ‘g ‘ri a>4ishga o ‘rganadilar. U lar qog‘oz varag‘ida tez va osonlik 
bilan m o ‘ljal qilishga o ‘rganadilar. U lar orqada, ketm a-ket. teng 
masofada va boshqa fazoviy tushunchalam i egallaydilar. Bolalar to ‘g‘ri 
kesmalar qirqishdan tashqari, aylanaviy shakllar qirqishga o ‘rganadilar. 
Ular kvadrat va to ‘g ‘ri to ‘rtburchakning burchaklarini dumaloqlashga 
o ‘rganadilar. Ana shu qirqib olingan aylanaviy shakllardan qo‘ziqorin, 
m inorcha, qorbobo kabi predm etlarni hosil qilishga o ‘rganadilar.
131

---

Yopishtiriladigan d etallarsoni ham ko‘payadi, masalan, uychariing 
tasvirida faqat devorni emas, balki eshik va derazalami ham tasvirlaydilar. 
Shakl va rang bilan ishlash ham rivojlanadi: to ‘rtburchak, kvadrat, 
doira, uchburchak, pushti rang, kulrang, havo rang va boshqalar. Bu 
guruhda qog‘oz varag‘ida to ‘g‘ri m o ‘ljallashni o ‘rganadilar va orasida, 
chekkada, bir xil m asofada va boshqa shu kabi tu sh u n c h a lar bilan 
tanishib boradilar. 0 ‘rta guruhda tarbiyachi o ‘zining asosiy diqqatini 
bolalam ing qaychi bilan ishlashiga qaratadi. Yil davom ida tarbiyachi 
bolalami qirqishning turli usullari bilan tanishtiradi. Tarbiyachi qaychini 
va qog‘ozni t o ‘g‘ri ushlashga o ‘rgatib boradi. Y opishtirish m alakasi 
esa m ustahkam lanib boradi. Bu guruhda asosiy vazifa bolalarning 
qirqish texnikasini egallab olishiga qaratilgandir. Bu guruhda tarbiyachi 
bolalami predmetli-dekorativ, mazmunli applikatsiyaga o ‘rgatib boradir. 
Sodda predm etlardan m urakkab predm etlam ing tasviriga o ‘rgatiladi.
Tarbiyachi bolalarni qaychi bilan ishlashga, uni t o ‘g ‘ri ushlashga 
o ‘rgatib boradi. Bolalar albatta qaychi bilan ishlashni darhol o ‘zlashtira 
olmaydi. Shuning uchun tarbiyachi qaychi bilan ishlashga o ‘rgatishda 
dastlab enli, ensiz kesmalar qirqishga o ‘rgatib, m ashqlantiradi, h a rb ir 
applikatsiya m ashg‘ulotlarining mavzu va m azm uni turlicha b o iish i 
lozim. Masalan, dastlabkim ashg‘ulotlardatarbiyachibolalarga «do‘kon» 
uchun chipta, cheklar qirqishni taklifetadi. Yoki, rnasalan, qirqiJgan 
kesmalardan uycha, daraxt, panjara, narvon kabi predm etlarning oddiy 
k o ‘rinishini tasvir etishi m um kin. Bu esa bolalarni m ashg‘ulotga 
qiziqishini oshiradi va m ash ulotning bir xil tarzda blishining oldini 
oladi. Bir-ikkita m ashg‘ulotni o ‘tkazgach, keyingi m ashg‘ulotlarni 
bolalarning ijodiy faolligini o ‘stirish u ch u n tavsiya etish m um kin. 
M asalan, bolalar o ‘zlari qirqib olgan rangli kesm achalardan turli xil 
p red m e d la rn in g k o ‘rin ish in i tasvirlaydilar. M asalan, yuldu zlar. 
bayroqchalar, gullar. Keyingi applikatsiya m ashg‘ulotlarida bolalar 
to itb u rc h a k , kvadratning diagonali b o ‘yicha, trapetsiya va uchburchak 
hosil qilishga  rgatiladi. Sharf, sochiqni kvadrat va u ch b urchak lar 
bilan bezaydilar, shuningdek, kvadrat bilan gilamni. dastro‘m olchani, 
doira bilan taxsimchani bezaydilar. Tayyor siluetlar ham berish mumkin. 
Bolalar oval va doira shaklni hosil qilib qirqishga ancha qiynaladilar. 
U lar doiraviy shakldagi predm etlardan: tursa yiqilm as q o ‘g‘irchoq, 
meva-sabzavotlar, piram ida va boshqalami qirqib yopishtiradilar. 0 ‘quv 
yili davom ida bolalarga m azm u n li applikatsiya ishlarini h a m taklif
132

---

etishi m um kin. M asalan, b o ‘g ‘irsoq y o ‘ldan dum alab ketyapti, 
o ‘tloqdagi j jalar, q o ‘ziqorinlar va hokazo.
Bu guruhda bolalarni jam oa bo‘lib ishlashga o ‘rgatamiz. M asalan, 
katta gilam yoki sabzavot m evalardan tashkil topgan vitrinani yoki 
havoda, osm onda sam olyotlarni tasvirlashlari m um kin. B undan 
tashqari, bolalar o ‘z xohishlari bo‘yicha xilma-xil applikatsiya ishlarini 
bajaradilar. M asalan, O nam uchu n sovg‘a, tayyor siluetni naqshlar 
bilan bezatish mumkin: fartuk, q o iq o p , shapkani qirqib yopishtirish 
yoki bezatish m um kin. Tarbiyachi bu guruhda ham xilma-xil m etod 
va usullardan foydalanadi. M u h im b o ig a n m etodlard an biri — 
inform atsion-retseptiv hisoblanadi. Bu m etod tasviri lozim b o ig a n
predm etni har tom onlam a ko ‘rib chiqish va tahlilni o ‘z ichiga oladi. 
Tarbiyachi bu guruhda ko ‘proq bolalam ing o ‘zlariga tasvirlanayotgan 
predm etga haqida gapirib berish, uning sifati, belgisini aniq aytib 
berishga. tasviriy y o ila rin i m ustaqil bilishga o ‘rgatib boradi. Bolalar 
predm etning tasvirini tuzish orqali. o ‘sha predm et shaklini qirqishga, 
uning tuzilishining t o ‘g ‘ri tasviriga, qism larning kattaligini to ‘g ‘ri 
berishga o ig an ib boradilar. Bu guruhda qirqish birinchi marta kiritiladi. 
Shuning uchun eng muhimi, d iq q at-eiib o r qaychini ushlashga. qirqish 
usullarini ko‘rsatishga b o g iiq b o ia d i. D astlabki m ashgiilotlarda 
tarbiyachi qaychi bilan qanday ishlash kerakligini ko ‘rsatib beradi 
(qanday ochib yopishni, qayerdan ushlashni krsatib beradi). Qog‘oz 
qirqishni bolalarga nam oyish qilish orqali qaychining qanday qilib 
harakat qilishini k o isa ta d i. Bolalarga kvadratlardan doiraviy shakllar 
qirqishni, ularning faqat burchaklarini qirqish kerakligini k o isa tish
kerak va qog‘ozni q o id a biroz harakat qildirish kerakligini namoyish 
qilib beradi. Bu usulda bolalarga oq qog‘oz, so‘ng rangli qog‘oz berish 
tavsiya etiladi. Tarbiyachi tanish b o ig a n qirqish usullarini birorta 
bolani chaqirib, bolalar u ch u n nam oyish qilib berishni taklif etish 
m um kin. H ar bir harakatni tarbiyachi so ‘z bilan tushuntirib borishi 
kerak. Agarda murakkab applikatsiyani tuzish kerak b o isa , tarbiyachi 
flanigrafdan o ‘sha narsani illyustrativ rasm lam i ko‘rib chiqishni taklif 
etish m um kin. M asalan, q o ‘ziqorin, uning oyoqchasi va shapkachasi 
bor, oyoqchasi pastda, shapkasi yuqorida joylashgan. So‘ng tarbiyachi 
bolalarga savollar beradi, obrazli so ‘zlardan foydalanadi, q o ‘l bilan 
shakl k o ‘rinishini tasvirlovchi h arak atlarn i bajarishlari m um kin. 
Shuningdek, tarbiyachi nam una k o ‘rsatishda foydalanadi. N am una,
133

---

shuningdek, predm etning  zi ham topilm agan taqdirda foydalanish 
m um kin. M ashg‘u]otda eng m uhim m etodlardan biri yopishtirishni 
ko‘rsatish va tushuntirish hisoblanadi. Yopishtirish jarayonini hamm a 
bolalarga k o ‘rinadigan qilib, nam oyish qilish lozim. Buning uchun 
doska yoki m olbertdan foydalanish m umkin. Shuningdek, yopishtirish 
jarayo nid a ketm a-ketlik n i bolalar yaxshlab o ‘zlashtirib olishsa. uni 
bolalarning o ‘zlariga taklif etish m um kin yoki ko ‘rsatish o ‘rniga, 
faqatgina og ‘zaki tushuntirish bilan kifoyalanib qolish m um kin. Bu 
yoshdagi bolalar bilan ishlashda o ‘yin usulidan keng foydalanish 
m um kin va lozim. C hunki bu usul bolalarni m ashg‘ulotga nisbatan 
qiziqishni uyg‘otib. ularni faollashtiradi. Bu yoshdagi bolalar bilan 
ishlashda individual ishlash. m uhim rol o ‘ynaydi.
Tarbiyachi bir bolaga yopishtirishni ko ‘rsatsa, ikkinchisiga nim ani 
davom ettirish kerakligini tu shu n tirib beradi. Bolalar ishini k o ‘rib 
chiqish ham m uh im m etod va usullardan biri b o iib hisoblanadi. 
Tarbiyachi bolalar ishini ko ‘rib chiqish va tahlil qilish faqatgina barcha 
bolalarning ishini m aqtash lozim. Keyingi m ashg‘ulotlarda tarbivachi 
bolalar ishini tahlil qilishda ishning ozoda bajarilganligi, rangning 
t o ‘g 'ri tanlanganligi va qog‘ozda t o ‘g ‘ri jovlashtirilganligini hisobga 
olib, tahlil qiladi va bolalarni ham shunga o ‘rgatib boradi. M asalan, 
bolalar tursa yiqilm as q o ‘g‘irchog‘ini ichida chiroyli, singanlavi va 
xafalari ham borligini aytishga o ‘rganadilar. Bunga tarbiyachi bolalami 
yilning 11 yarm idan boshlab o ‘rgatib boradi.
0 ‘rta guruhda bolalar tayyor shakllardan applikatsiya tuzish bilan 
birga o ‘zlari ham m ustaqil qirqib yopishtiradilar. N aturani tahlil 
qilishda bolalarning diqqati faqatgina rang va shaklga tortilm ay, balki 
qism lam ing o ic h a m i va soniga ham tortiladi. M asalan, tursa yig‘ilmas 
q o ‘g ‘irchoq sharchalardan katta, o ‘rtacha va ildci shardan iboratligini 
aniqlaydilar. Murakkab topshiriqlami bajarish jarayonida ularga material 
alohida beriladi. M asalan, uyni yopishtirish. U ning devor, to m va 
oynaga mos b o ig a n razm erdagi rangli qog‘ozlar beriladi. Bu guruhda 
n aturani k o ‘rib chiqish nam una bilan birga olib borilishi shart emas. 
N am u n a tahlilining o ‘zi yetarli b o ia d i. N am una qurib chiqishda 
tarbivachi bolalarning diqqatini uni yaxshilab qurib chiqishga tortib, 
quyidagi savollam i beradi: predm et qanday shakllardan tuzilgan? Bu 
qanday shakl? Rangi qanday? va boshqalar.
T arbiyachi p red m e tn in g qism larin i yoki naqsh elem entlarini 
yopishtirish tartibini ko ‘rsatib beradi. Bu guruhda tarbiyachi faqatgina
134

---

m a'lu m qismini ko‘rsatib berishdan ham foydalanadi. M asalan, uyni 
yopishtirishda uning tom ini qirqishni ko‘rsatib beradi xolos, qolganini 
bolalarning o ‘z)ari bajaradilar. Bu guruhda alohida aham iyat qaychi 
bilan ishlashga beriladi. Tarbiyachi bolalarga qaychi bilan ishlash 
texnikasini ko‘rsatib, tushuntiradi. Q o ‘lni qaychining richagini qanday 
harakatlantirislhni o ‘rgatadi. Q aychi bilan dastlabki m ashqlarni, 
yaxshisi 8—10 bola bilan o ‘tkazgan m a'qul, chunki ulam i kuzatish va 
o ‘z vaqtida yordam ko‘rsatish im koniyati k o‘proq b o ‘ladi.
M ashg‘ulotning oxirida tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bajarilgan 
applikatsiyani ko ‘rib chiqadi: predm etga o ‘xshaydim i, sh ak llarto za 
yopishtirilganmi? Tarbiyachi bolalam ing tahliliga yakun yasab, yaxshi 
ishlarga bolalarning diqqatini jalb etadi.