M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

Katta guruhda applikatsiya qilishga o ‘rgatish. 
Katta guruhlarda 
ko‘pincha m ashg‘ulotning m a ’lum bir qism ini ikki va undan ortiq 
bolalarb ilan birga ishlaydigan jam oa ishi sifatida tashkil etish lozim. 
Bolalar birgalikda oldinda turgan vazifani m uhokam a qiladilar, ish 
tartibini rejalashiiradilar. bir-birlariga yordam ko‘rsatadilar. Applikatsiya 
m ashg'u!oti shartsiz ravishda bolalarda ijodiy qobiliyatlaming o ‘sishga 
ta ’sir k o ‘rsatadi.
Bola hayotining 6-yilida kuzatishlar, o ‘yin sensortarbiyaning ta'siri 
ostida bolalarda predm etning rangi. shakli. kattaligi va boshqa sifatlari 
t g ‘risida bilim va tasavvurlari shakllana boradi. Bu yoshga kelib 
bolalarda tasviriy uquvi va texnik usullari m avjud b o ‘ladi. q o ‘l 
m uskullari rivojlangan b o ‘lib, qavchi bilan qiladigan harakatlari 
ancha aniq va ishonchli b o ‘ladi, bu esa o ‘z -o ‘zidan applikatsiyaga 
o ‘rgatishning ancha m urakkab vazifalarini hal etishni taqozo etadi. 
Applikatsiya m ashg‘ulotlari jarayonida predm et t o ‘g‘risida xilma-xil 
m a’lumotlar berib boriladi. Bolalar xilma-xil shakllami atashga, kvadrat, 
to ‘rtburchakni bir-biridan farq qilishga, ularning asosiy belgilarini tg‘ri 
atashg a o ‘rgatib borilad i. S h u n in g d e k , b olalarga oval, d o ira, 
uchburchakni to ‘g‘ri ajratishni farq qilishni o ‘rgatadi. Shunday qilib, 
bolalar faqat shakllar bilan emas. balki ranglar bilan tanishib boradilar. 
M asalan, och. t o ‘q, yorqin ranglar va boshqalar. Bular orqali bolalar 
rangni sezishga, uni tanlay bilishga o ‘rganib boradilar. Applikatsiya 
jarayonida figuralarni bir-biri bilan taqqoslashga o ‘rganadilar, baland- 
past, keng-tor, ya’ni qalin-ingichka kabi tu shunchalarni egallab, 
tushunib boradilar. Shuningdek, qog‘oz varag‘ini m o ‘ljallay bilish
135

---

bilan bog‘liq b o ig a n tu sh u n ch alar, tepada, pastda, o ‘rtasida kabi 
ketm a-ket tushunchalam i egallashga harakat qiladilar. Bu ish bolalarni 
qaychi bilan qirqish usullariga o ‘rgatib borish bilan davom ettiriladi. 
Bu biJan o ‘rgatib borish davom ettiriladi, bolalar o ‘rta guruhda egallagan 
qirqish usullarini takrorlab, m ustahkam laydilar va yangi qirqish 
usullarini egallaydilar. Bular quyidagilar: qog‘ozni ikki buklab, bir xil 
shakllar qirqish usuli, simmetrik shakllarini ham bir necha m arta buklab 
(garmoshka qilib taxlab) qirqishga o ‘rganadilar. Masalan, gullar, barglar 
va hokazo. Bu guruhda tarbiyachi bolalarning diqqatini doim o ishning 
sifatiga qaratib boradi. C hunki qirqish va yopishtirishning sifati butun 
bir ishning yoki applikatsiyaning sifatiga ta 's ir etadi. 0 ‘quv yilining 
boshida bolalar bilan doiraviy shaldlami qirqish ustida isiilanadi, chunki 
bolalar bu usulni o ‘rta guaihda yetarli darajada egallamagan boiadilar. 
Bolalar predm etlam i qismlarga b o iib , qirqib yopishtirishni o ‘rgangach, 
ulam ing qirqishning ratsional usuli, ya'ni garm oshka usulida qog‘ozni 
buklab q irqishn i  rgan adilar. A m m o yilning boshida dum alo q
shakldagi p re d m e tla rn i q irq ish n i m u sta h k a m lash g a tarb iy ac h i 
quyidagi m avzularda ishlar berishi m um kin. M asalan, kuzgi barglar, 
sabzavot, m evalar, q o ‘ziqorinlar va hokazo. 0 ‘quv vili davom ida 
b o la la r p re d m e tli a p p lik a tsiy a ish la rin i b a ja ra d ila r. M asalan , 
sa m o ly o t, ra k e ta , m a s h in a , tro lle y b u s va h o k a z o . Q o g ‘o z n i 
garm oshka usulida buklab. qirqishga turli xil predm etlarni taklif 
qilish m um kin. M asalan, bargli shoxcha, gullar, archa o ‘yinchoqlari. 
S huningdek, dekorativ applikatsiya b o ‘yicha h am shar, sochiq, 
kvadrat, gilam, doira, tarelka va shuningdek, tayyor siluetlami, zontik, 
choynak, fartuk kabilarni bezatishni tak lif etish m um kin. Bolalarni 
sim m etrik flguralarni qirqishga o ‘rgatishda tarbiyachi sim m etrik 
tuzilishga ega b o ig a n p redm etlarn i tak lif etadi. M asalan, guldon. 
nok, kapalak, m asxaraboz va hokazo.
Bolalar pred m etli dekorativ applikatsiyadan tashqari. m azm unli 
applikatsiyani h a m bajaradilar. M asalan, quyonning b o ‘g ‘irsoq bilan 
uchrashuvi, q o r bosgan uycha, qiz bayroq ushlab tu rib di va hokazo. 
K atta guruhda bolalar o ‘z ixtiyorlari bilan ham applikatsiya ishlarini 
bajaradilar. Bolalar olgan bilim , m alakalari asosida o ‘zlari m ustaqil 
applikatsiya ishlarini bajaradilar. Applikatsiya m ashg‘ulotlarida bolalar 
jam o a ishlam i bajaradilar. G u llar va afsonaviy qushlar tasvirlangan 
gilam , sevim li o ‘y in ch o q lari va boshqalar. K atta g u ruh da ham
136

---

applikatsiya m ashg‘ulotida tasvirlash kerak b o ig a n predm etlam i tahlil 
qilishga k atta o ‘rin ajratiladi va unda b o lalarn i savollar bilan 
faollashtirilsa, katta guruhlarda esa bolalarning mustaqilligini qo‘proq 
t a ’minlaydi. Tahlil jarayonida bolalar predm etning shakliga, rangiga, 
turli xil xususiyatlariga e iib o r berishi lozim. Xalq am aliy sa n ’ati 
asarlarini k o iib , tahlil qilishga, bolalarga ranglar garm oniyasining 
g o ‘zalligini sezishga, ko‘pincha kom pozitsiyaning m azm undorligini 
ochishga o ig a tila d i. Bu guruhda n am u n ad an , ayrim hollarda, ya’ni 
ishning yakunini nam oyish qilishda foydalanish m um kin. H ar bir 
qirqish usullarini k o is a tib berish m aqsadga m uvoftq b o im a y d i. 
Tarbiyachi k o ‘proq bolalam ing o ‘zlarini faollashtirib, bolalam ing 
o ‘zlarini mustaqil ravishda qirqish yoilari, yopishtirish tartibini qidirib 
topishga undaydi. Agarda yangi qirqish y o ila ri kiritiladigan b o isa , 
tarbiyachining o ‘zi qirqish y o ila rin i k o is a tib beradi. M asalan, qat- 
qat usulida qirqish, ayniqsa, sim m etrik figuralarni qirqishda bolalar 
ancha qiynaladilar. Shuningdek, tarb iy ach i ayrim p red m etnin g 
qog‘ozdagi tasviridan foydalanish m um kin ( q o i harakatlari bilan 
yurgizib chiqishi mumkin). Dastlab tarbiyachining «predmetning yarmi» 
deb tushuntirishi asosida bolalar usulni tushunib yetadilar. Bu gum hda 
bolalar qog‘ozni qo‘l bilan yirtib, mayda b o iak c h a la rd a n foydalanib, 
tasvirini hosil qilishga o ig a n a d ila r. Tarbiyachi bolalarni mustaqil, 
ijodiy ishlashga o ig atib , m azm undor applikatsiya yaratishga, tayyorlov 
guruhga o ‘tgach ulam ing applikatsiya b o iim i ancha murakkablashadi. 
U lar qirqim ning yangi, ya’ni bir necha m arta buklangan qog‘ozdan 
qirqish va siluet qirqish usullarini egallay boshlaydilar. Bu bilan bu 
g uruh bolalarini turli xil shakllarda dekorativ naqsh chizishga va bir 
n echa qism dan tuzilgan p redm etlam i tuzishga h am da m azm unli 
applikatsiya tuzishga, predm etlam i joylashtirishga o ig an a d ila r. Shu 
bilan birga, rang spektrining barcha ranglaridan foydalanishga o ‘rgatiladi.
Siluet qirqish — eng murakkab usullardan biridir. Siluet qirqish jarayonida 
bola doimo predmetning obrazini xotirasida tutib turishga va uning 
konstruktsiyasi va proportsiyasini kuzatib turishga, q o i harakatini hosil 
qilinayotgan shaklning yo‘nalishiga moslashtirishga to ‘g‘ri keladi. Shuning 
uchun bolalami siluet qirqishga o ‘igatishni sodda shakllardan, masalan, 
baliqlar, sabzavot, mevalardan boshlash lozim.
K atta guruhda bolalam i applikatsiya qilishga o ig a tis h d a quyidagi 
vazifalar turadi: bo lalam i t o ‘g ‘ri harakat b o ‘ylab qirqish, dum aloq
137

---

shakllami va ikkiga buklangan qog‘ozni qirqishga o ‘rgatiladi. Bir nechta 
qism dan tuzilgan predm etlam i hosil qilishga, geom etrik va sim m etrik 
shakllardan chiroyli dekorativ naqsh tuzishga o ‘rganadilar. D em ak, 
bu guruhda asosiy vazifa qirqishning xilm a-xil usullarini egallashdan 
iborat ekan. Oldin bu guruhda ham o ‘rta guruhdagi kabi m avzularda, 
faqat detallar soni ko‘paytirilib, qorbobo, boshida qalpog‘i yoki qo‘lida 
xaltasi bilan, sam olyot esa qanotlarida yulduzi bilan va qorboboning 
yuz qism idagi m ayda detallam i: b u run , k o ‘z va boshqalar yasalardi. 
Bu guruhda bolalar b a ’zi shakllarni ikkiga buklangan qog‘ozdan, 
shoxlarni barglari bilan yasashgan. Bu usullarning ishlatilishi vaqtni 
anch a tejaydi va chiroyli m azm u n yoki kom pozitsiya tayyorlash 
mumkin. Qog‘ozni ikkiga buklab qirqish, bir-biriga simmetrik shakllami 
qirqishni osonlashtiradi. Bu usuldan foydalanib, bolalar vaza, barglar, 
sabzavot va mevalar shaklini qirqadilar. Katta gum hda bolalar shakllami 
q o g ‘o zn in g u c h in i q o ‘li b ila n tekislab, b a rm o q la rd a qirqishga 
o ‘rganadilar. K atta g uruh bolalarining ishlaydigan ish m azm uni shu 
bolalarda q irq ish n in g k o ‘n ik m a va m alakasini riv ojlantirishdir. 
D ekorativ applikatsiya ishlarida esa bu guruhda faqatgina tayyor 
geom etrik shakllar berilmay, balki xilma-xil o ‘simlik shakllaridan barg 
gullar va boshqalarning elem entlari kiritiladi.
Tayyorlov guruhga o ‘tgach, ularning applikatsiya b o ‘lim i ancha 
murakkablashadi, ular qirqishning yangi usullarini egallay boshlaydilar. 
Bu usullarga bir necha m arta bukJangan qog‘ozdan qirqish va siluet 
qirqish kiradi. Shu bilan birga, bu guruh bolalari turli xil shakllarda 
dekorativ naqsh tuzishga va bir necha qism dan tuzilgan predm etlarni 
tuzishga h a m d a m a z m u n li applikatsiya tu zish va p re d m e tla rn i 
joylashtirishga o ‘rganadilar. Shu bilan birga, spektorlarning barcha 
ranglaridan foydalanishga o ‘rganadilar.
Yuqorida siluet qirqish eng murakkab usullaridan bin ekanligi aytildi. 
Siluet qirqish jarayonida bola doim o predm etning obrazini xotirasida 
tutib turishga va uning konstruktsiyasi va proportsiyasini kuzatib 
tu rish g a, q o ‘l h a ra k a ti h o sil q ilay o tgan shakln ing y o ‘nalishiga 
moslashishga to ‘g‘ri keladi. Shuning uch u n bolalam i siluet qirqishga 
o ‘rgatishni sodda shakllaridan (baliqlar, sabzavot va m evalar) dan 
boshlash lozim.
Katta guruh bolalarini applikatsiya qilishga  rgatishda qirqim ning 
turli usullarini egallash m uhim ahamiyatga egadir. Bolalaming tasawuriga
138

---

asoslangan holda tarbiyachi bolalar bilan naturani, uning qismlari, 
tuzilishini tahlil qilib, alohida qismlarga ajratib ko‘rsatadi. N am unada, 
agar bolalar predmetni birinchi marta tasvirlayotgan bo‘Iishsa, foydalanish 
m um kin. U ni tahlil qilishni bolalam ing o ‘ziga topshirish m um kin 
bo‘ladi. Agar bolalar o ‘zlariga tanish predm etni bir necha detallari bilan 
tasvirlayotgan bo ‘lishsa, nam una o ‘m ini natura bilan alm ashtirish 
m um kin b o ‘ladi. M asalan, oddiy uyni emas, afsonaviy uyni yoki 
bayram ga bezatilgan uyni katta va tayyorlov guruhlarida bir necha 
nam unalardan foydalanib, ko‘rsatish tavsiya etiladi. C hunki bu narsa 
bolalam ing ijodiy faolligini tarbiyalaydi. Bu guruhda bolalar qog‘ozni 
ingichka buklab, sim m etrik shakllar qirqishga o ‘rganadilar. Bu albatta, 
qiyin usul, shuning uchun I.A.Gusakova bolalami bu usul bilan dastlab 
tanishtirishda qog‘ozni buklab chiziJgan kontur berishni tavsiya etadi. 
Bolalar bu usulni egallab olgach, ulam i qunt bilan cham alab qirqishga 
o ‘igatiladi. Kattaguruhdajamoaboiibapplikatsiyalarbajariladi. Masalan, 
«Akvariumdagi baliqlar», « 0 ‘tloqdagi gullar», «K o‘chadagi uy va 
mashinalar» kabi. H ar bir bola ishning qaysidir qismini bajaradi. Keyin 
har bir qism um umiy fonga birlashtiriladi. Tarbiyachi ishni bolalaming 
xohishiga qarab taqsimlaydi. Ba’zi jam oa ishlaiini bajarishda bolalar 4 -
5 ta b o iib , guruhchalarga birlashishadi.