M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

Yelim uchun mo‘yqalam. 
Masalan, 2—3 ta m o‘vqalamga ega bo iish 
kerak. M o ‘yqalam applikatsiya mazmunining katta-kichikligiga bogiiq. 
Katta hajm dagi applikatsiyaga uchi enli m o ‘yqalam, mayda detallarga 
esa, kich ik m o ‘y q alam d an foydalanish m aqsadga m uvofiq. lsh 
tugagandan so‘ng, m o‘yqalamni yaxshilab yuvib, artib, quritib, m o‘yining 
tuzilishini saqlash uch u n m o ‘yini yuqoriga qilib q o ‘yish kerak.
M o ‘yqalam qo‘ygich 
— yelim ishlatishda yelim ning ortiqchasi 
surkalib ketm asligi, stolni iflos qilmasligi uch u n ishlatiladi.
127

---

Q alam . m asalan, tasvir konturini chizish uchun oddiy, M va TM
(yum shoq, yarim vum shoq) qalam ishlatiladi. U lar yaxshi ochilgan 
bo ‘lishi lozim. K ontur chizishda ruchka va kimyoviy qalam ni ishlatish, 
m um kin emas.
Yelim u ch u n plastm assa idishlar, sopol taqsim chalar tanlanadi. 
Ishlatib b o ‘lingandan so‘ng tezd a yuvib q o ‘yish kerak.
Applikatsiya mavzuh yoki qirqilgan dekorativ shakllami asosiv fonda, 
turli p red m etlar yordam ida badiiy bezash u c h u n ishlatiladigan xalq 
amaliy san'atining bir turi. Applikatsiyaning o ‘ziga xos jihatlari mavjud. 
A p p lik a ts iy a m a s h g ‘u lo tla r i b o la n in g ta s v iriy m a la k a la rin i 
shakllantirishga va ijodiy qobiliyatlarini o ‘stirishga yordam beradi. 
A pplikatsiya o ‘z ichiga xayolni, tasvirni, g o ‘zallikni k o ‘ra olish 
qobiliyatlarini oladi. Applikatsiya m ashg‘ulotlaridan olgan malakalarini 
bolalar boshqa faoliyatda h am q o ila s h la ri m um kin. Applikatsiya 
m ashg‘ulotlarini to ia q o n li o ‘tkazish u c h u n m aterial va jihozlarni 
oldindan tayyorlab q o ‘vish m uhim dir.
A pplikatsiyani o ig a tis h , m aterial bilan tanishish, turli shakllarni 
qirqa olish m alakalarini egallash, ularni m a iu m tartibda joylashtirish, 
obraz va sujetga mos ravishda yopishtirishni talab qiladi. Applikatsi- 
vani o ‘rgatish bolalarning qabul qilish jarayonini o ‘stirishga asoslanadi. 
Shakl, hajm , rang, p red m etn in g o ‘zaro m un osabatlari haqidagi 
laassu rotlarn i boyitish, b o lalarn i m ash g ‘ulot vaqtida fikrlash va 
(taassurot) tasavvurni ishlatishga yordam beradi. A m m o h a r bir 
yosli g u ru h la rd a ap p lik atsiy a m a s h g iilo tla rid a q o ila n ila d ig a n
ta iim iy usullar o ‘ziga xos xususiyatga egadir.
M aktabgacha t a i i m m uassasasida o ‘tkaziladigan applikatsiya 
m ashg‘ulotlari b olalarda sezish qobiliyatlarining rivojlanishiga t a ’sir 
etib , u la rn i e ste tik jih a td a n ta rb iy a la sh g a va ijodiy fao lligin i 
shakllantirishga, shuningdek, m ehnat k o ‘nikm alarini shakllantirishga 
va ularda xarakteming irodaviy xususiyatlarini vujudga kelishiga yordam
beradi. Applikatsiya m ash g iilo ti jarayonida bola rang va uning jilosi 
(ottenkasi) bilan tanishadi, m ashq qiladi, shakl va predm etnin g 
tu z ilis h in i b ilish g a o ‘rg a n a d i. R itm va s im m e triy a h a q id a g i 
tush u n ch alari kengayib borib, qog‘oz v a ra g id a m o ijallay olishga 
o ig a n a d i. Bolalar applikatsiya faoliyatida rang va uning uygunlashuvi 
bilan ju d a k o ‘p m arta m ashq qiladilar, shuning u c h u n ular k o ‘plab 
rang va uning uyg‘unlashuvini tezda esda saqlab qoladilar va bir-
128

---

biridan ajrata oladilar.
«Rangni sezish — estetik sezishning, um um an eng om m abop shakli 
b o ‘lib hisoblanadi». Buning uchun uni rivojlantirish natijasida biz 
bolalarning estetik tarbiyasiga ta'sir ko‘rsatamiz. Ular shu asosda 
shaklning g o ‘zalligini, ritm va sim m etriy an i bilishga, sezishga 
o ‘rganadilar. Bolalar ritm va sim m etriyaning qoidasini bilib olishlari 
natijasida ular shaklning tartibli joylashishidan xursand b o ‘ladilar va 
aksincha, tartib-qoidaning buzilishi bolani asabiylashtirib yuboradi. 
Bolalar bu holatni xunuk, tartibsiz, buzuq sifatida tasavvur etadilar.
Applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalar ko‘pincha geometrik shakllar 
bilan munosabatda bo‘ladilar natijada ular tevarak-atrofdagi predmetlarda 
geometrik shakllaming abstrakt ko‘rinishini ko‘ra olishga o ‘rganadilar. 
Murakkab tuzilgan shakllaming tuzilishini yaxshiroq tushunishiga, ulami 
to ‘g ‘ri tahlil va sintez qilishga o ‘rganadilar. Bolalar geometrik shakllar 
bilantanishishlari jarayonida hali o‘zlariga tanish bo‘lmagan figuralaming 
nom ini to ‘g ‘ri aniqlashga o ‘rganadilar. M asalan, bolalar shaklning 
burchaklarini sanab, uning 3 ta yoki 4 taligini bilib oladilar va natijada 
uchburchak va to'rtb u rchak, keyinchalik ulam ing o ‘7.1ari mustaqil 
ko‘pburchak kabi shakllam ing nom ini bilib oladilar. Applikatsiya 
m ashg‘ulotlarida bolalarning kattalik va fazoni m oijallash bo‘yicha 
olgan tasaw urlari va qog‘oz betini to ‘g‘ri m oijallay olish kabi o ‘quvlari 
rivojlanadi. Bolalar shaklni yopishtirishda yelimsiz aloqa qilishlari 
natijasida, shaklni mantiqiv va ritmik holida joylashtirishga o ‘rganishIari 
asosida o ‘rtasida, o ‘ngda, chapda, yuqorida, pastda, orqada, qaram a- 
qarshi tom onda, atrofida kabi so‘zlar bilan tanishib oladilar. Bolalami 
qog‘ozbetiga nuqta qo‘yib. m o‘ljal olishga o ‘igatish — ulaming maktabda 
muvaffaqiyatli o ‘qishlarining asosiy shartlaridan biridir.
Bolalar applikatsiya m ashg‘ulotlarida juda ko‘p qim m atli m ehnat 
m alakalari va k o ‘nik m alarin i egallaydilar. U lar ozoda, batartib 
yopishtirishga, o ‘z ish joylarini toza saalashga va m urakkab asbob 
hisoblangan qaychi bilan ishlashga o ‘rganadilar. Bularning barchasi 
bolalaming inaktabdagi qo ‘1 m ehnati darsiga tayyorlaydi. Bolalar yengil 
va mayda qog‘oz shakllari bilan ishlashlari natijasida, o ‘z harakatlarining 
tezligini to ‘xtatib turishga o ‘rganadilar. M ashg‘ulot jarayonida ular oz 
b o isa -d a , qiyinchilikni yengadilar, bu esa bolalar xarakterida irodalilik 
xususiyatini, chidam , sabr kabi fazilatlarni tarbiyalaydi.
Kichik gumhlarda applikatsiya qihshga o ‘igatish. Maktabgacha ta lim
muassasasida applikatsiya mashg‘ulotlari birinchi kichikgum h, ikkinchi
129

---

k ich ik g u r u h d a n b o s h la b o lib b o rila d i. Bu g u ru h d a b a rc h a
m ash ulotlarda bolalarga kattalar tom onidan tayyor qilib berilgan 
shakllarni qog‘ozga t o ‘g ‘ri, turli xil joylashtirib terib chiqish va 
yopishtirish o ‘rgatiladi. Bu guruhda asosiy vazifa — bolalarga yelimlash 
usullarini o ‘rgatish hisoblanadi. K attalar uchun oddiy hisoblangan bu 
maJaka, qator harakatlarni ketm a-ket bajarishdan iborat b ladi, ya'ni 
myqalamni to ‘g‘ri usfilab, unga ozgina yelim olish, shaklning teskarisi 
bilan q o ‘yib, yelim ni butun shaklga tekis qilib surtib chiqish, chap 
q o ‘lining barm og‘i bilan shaklni tutib turish. s o iig m o ‘yqalamga 
ehtiyotkorlik bilan q o ‘yib, shaklni sekin rang tom onini o ‘girib, qog‘oz 
v arag in ing kerak joyiga q o ‘yish va salfelka yordam ida sekin bosish, 
chekkalaridan chiqib ketgan ortiqcha yelimni sekingina artib olish. Bu 
yoshdagi bolalaiga ana shu harakatlami egallab olish. albatta oson emas. 
Eng sodda shakl-kvadrat va doira uning uchun shu shakllardan islmi 
boshlash lozim. Yil davom ida bolalar shu shakllarning nom ini t g ‘ri 
aytishni egallab olishlari lozim. Lekin butun yil davomida oikaziladigan 
applikatsiya m ashgiilotlarida faqat shu shakllar bilan kifovalanib qolish 
boim avdi. Bu guruhda bolalarda dastlab bir. keyin 2—3 qismdan tuzilgan 
predm etlarni (q o ‘ziqorin, bayroqcha, qorbobo, uy) yopishtirisliga 
oiganadilar. Shuningdek, yil oxiriga borib, bolalar olti-yetti xil rangning 
qizil, kk, sariq, yashil. jigarrangni to ‘g‘ri aytib berishlari lozim. Bu 
guruh bolalariga qaychi berilm aydi. chunki bolalam ing q o ‘1 harakati 
yetarli taraqqiy etm agan va hali qurish nazorati yetarli boim agan ligi 
sababli bolalar q o iid a g i qaychi xavf tu g ‘dirishi m um kin.
lkkinchi kich ikg u ru hd a bolalam i aphkatsiya qilishga o ig atish id a
ish uch u n beriladigan m ateriallar va m ash g ‘ulotni tashkil etish 
aham iyatga egadir. M aterialning rangi bolalam ing diqqatini tortib, 
ularni ch alg itad i. Shuning uchun dastlabki m ashg‘ulotlarda m aterial 
a lo h id a p a k e tla rd a , tu sh u n tirilib b o ig a n d a n s o ‘ng ta rq a tila d i. 
Tarbiyachi m avzuni tushuntirib b o ig a n id a n so‘ng m aterialtarqatilib, 
bolalar m aterialni topshiriqqa m os ravishda kesmaga terib chiqadilar. 
T arbiyachi dastlab elem en tlarn ing q o ‘yib chiqilganini tekshiradi, 
shundan keyingina bolalarga yelirn ishlatish uchun beriladi. Bu guruhda 
tarbiyachi b olalar bilan n atu ran i kuzatishni n am u n a bilan birgalikda 
olib borish kerak. nam unani k o ‘rsatish jarayonida tarbiyachi shaklning 
rangini aniq atash va b a rm o g i bilan uni k o ‘rsatib, shu shaklning 
xususiyatlarini bolaga an iq k o ‘rsatib beradi. T arbiyachi to n io n id an
130

---

ishni bajarilishini ko‘rsatib berilishi, bolalarda turli malaka va uquvning 
vujudga kelishida m uhim dir. Shuningdek, tarbiyachi ish tartibini ham
boshidan ko‘rsatib boradi. Q anday shaklni oldi, qanday ushlab turib, 
yelim surtdi va boshqalar. Tarbiyachi o'zining har bir harakatini so‘z 
bilan birgalikda olib boradi.
M aktabgacha kichik tarbiya yoshdagi bolalar esa tayyor shakllarni 
va ularning rangini bir-biriga m oslab. tanlab yopishtiradilar. Juda 
yaxshi estetik effekt bilan qilingan ishlar, ayniqsa, dekorativ bezaklar 
guruh xonasini bezatish m um kin. Shunday qilib, olib borilgan 
tekshirish ishJari shnni ko‘rsatadiki, yaxshi uyushtirilgan appilikatsiya 
m ashg‘ulotlari, boshqa m ashg‘ulotlarga, ya’ni dekorativ, predm etli 
va m azm unli m ashg‘ulotlarga ijobiy t a ’sir etadi. Bolalarda sensor 
m adaniyat oshadi, q o ‘l bilan tahlil qilish qobiliyati o ‘sadi va badiiy 
didlari shakllanadi.