M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

0 ‘rta guruhda loydan buyum yasashga o ‘rgatish. 
0 ‘rta guruhda 
bolalar rivojlanishi jihatdan quyi gum hdan farqlanadi. Bolalar hayotining
5-yilida fiziologik, ya’ni h am jism oniy jih atd an , ham psixologik 
jihatdan rivojlanadi. Ular predm etlar tuzilishidagi xususiyatlami ajrata 
oladigan, tarbiyachining tushuntirib, ko‘rsatib berishini tinglay oladigan 
b o iish a d i, lekin yasagan ishlari quyi guru h dan katta farq qilmaydi. 
Bolalar hali o ‘z ishlarida proportsiyaga rioya qilm aydi, qism larini 
m ahkam birlashtirm aydi, predm et shaklini aniq tasvirlaydilar, chunki 
bolalar hali tasvirining ham m a usullarini egallamagan va predmet haqida 
aniq tasavvurga ega bo im ay d i. Tarbiyachi bu guruhda ham bolalarda 
loy m ashg‘ulotiga nisbatan qiziqish uyg‘otish, q o i harakatlarining 
koordinatsiyasini tarbiyalash, faolligini o ‘stirish b o ‘yicha ish olib 
borishini davom ettiradi. B olalarni pred m et shakli t o ‘g ‘risidagi 
tasaw u rlarin i yana ham chuqurlashtirish, uning detallarini to ‘g ‘ri 
tasvirlash ustida ish olib boradi. M asalan, odam ning boshi dum aloq, 
uning yuzida k o ‘zi, burni, og‘zi bor va boshqalar. Bu guruhda quyi 
guruhga nisbatan predm etni, uning tuzilishini aniqroq ta sa w u r yoki 
idrok etishga, simmetriyaga rioya qilish proportsiyaning to ‘g ‘ri tasviri 
kabi sifatlam i o ‘stirishga kattaroq va k o ‘proq aham iyat beriladi. Shu 
bilan birgalikda, bu guruhda tarbiyachi loy bilan ishlash usullari va 
xillarini o ‘zlari m ustaqil ravishda q o ila y olishi ustida ko ‘pro q ish 
olib boradi. Loy bilan ishlashning texnik usullaridan foydalanishga 
nisbatan ham talab ortadi: bolalar barm oq bilan, uning uchlari bilan 
ishlashga, qismlami m ustahkam yopishtirishga, yopishtirgan qismlami, 
m ayda qism lam i chim dib chiqarishga va hokazo. Bolalar loy b o iagini 
aylanaviy va uzunasiga harakat qildirishadi, barm oq uchi bilan chimdib 
chiqazadilar, ya’ni 1 yarim yillikda bolalar, asosan, takror ishlaydilar.
II yarim yillikda bolalar b u tu n loy b o ia g id a n sabzavot-m evalar, 
shuningdek, bir necha qismdan tuzilgan figuralar yasashga o ‘rganadilar. 
Uiar qo ‘g‘irchoq, mushuk, quyon, o ‘yinchoq ayiq, qorbobo yasaydilar.
119

---

Ikkinchi kichik guruhda ikkita shardan yasagan b o ‘lishsa, o ‘rta guruhda 
esa katta-kichik uchta shardan, shuningdek, q o ‘l va boshqa detallam i 
h am q o ‘shib yasaydilar. B olalam i ioy b o ‘lagining m ayda qism larini 
c h o ‘zib chiqarishga, b arm oqbilan chuqurcha hosil qilishga, buklashga, 
biriktirilgan qismini m ahkam qilib yopishtirishga o ‘rganadilar. Chimdib 
chiqarish bilan bolalar j o ‘ja, qushlarni yasashni o ‘rganadilar. Shu 
jarayonda bolalar p red m etlam i, ularning qism larini, shakllarining 
kattaligi jih a td a n taqqoslashga o ‘rganadilar. M asalan, baliqni loy 
yasashdan oldin tanasini oval shakliga keltirib oladilar, so‘ng baliqning 
bir tom onini salgina cho ‘zib va dumaloqlab, baliqning boshini, qaram a- 
qarshi to m o n in i k o ‘proq c h o ‘zib chiqarib, yapaloqlab, uning dum ini 
yasaydilar, suzgichlarini chim dib chiqaradilar. Shuningdek, bolalar 
loy b o ‘lagini bir necha b o ‘lakka b o ‘lishga o ‘rganadilar M asalan, 
q u s h y a sa sh d a y u q o rid a g ila rd a n ta s h q a r i, id is h la r y a sash g a
o ‘rganadilar. U lar idishlarni yakka usulda, y a’ni yum aloqsim on va 
silindrsim on shakllarni b a rm o q bilan bosib, chuqurcha hosil qilish, 
bandini esa alohida loy b o ‘lagidan yoki asosiy loy b o ‘lagidan c h o ‘zib 
chiqarib yasash m um kin. Bolalar olgan bilim va m alakalarni o ‘stirib, 
m u sta h k a m la y d ila r. B o lalar bu k v artald a b u tu n yil d av o m id a 
o ‘rgangan p red m e tla rin i yasaydilar, shu bilan birga, tarbiy ach i 
bolalarni tipratikan, sichqon, m eva solingan idishcha, q o ‘ziqorin 
solingan savatcha kabilarni h am loydan yasashga o ‘rgatib boradi. 
B utun yil davom ida olib boriladigan m ashg‘ulot asosan predm etli 
m avzu asosida olib boriladi va bu m ashg‘u lotlar jarayonida bolalar 
boshlagan ishlarini oxiriga yetkazishga, mustaqil ishlashga, o ‘z ishlarini 
yangi detallar bilan boyitib borishga o ‘rganadilar.
Y u q o rid a aytib o ‘tilg a n loy b ila n ishlash d a s tu rin i b o la la r 
o ‘zlash tirish lari u c h u n tarb iy ach i tu rli xil m eto d va u su llard an 
fo y d ala n ad i. T a rb iy a c h i g u ru h d a yoki sayrda te v a ra k -a tro fd a
p red m etlarn i kuzatishni tak lif etadi. K uzatish va p red m etn i k o ‘rib 
chiqish vaqtida bolalar dekoratsiya, predm etning asosiy shakliga, uning 
qism lariga, tuzilishiga, bir-biriga nisbatan proportsiyasiga jalb etadi. 
M asalan, shuni kuzatishda uning tanasi boshining shakliga, dum ining 
tekisligiga, boshi, gavdasiga tik joylashganligiga va boshqalarga jalb 
etadi. Shu bilan birga, tarbiyachi boialarning diqqatini predm et va 
hayvon, parrandalaming harakati natijasida gavda holatlari ham o ‘zgarib 
turishini tushuntirib beradi. Bu guruhaa tarbiyachi predm etni kuzatishi
120

---

va krib chiqish vaqtida uni qo‘l barmoqlarining harakati bilan ko‘rsatib 
beradi va bolalardan ham shuni qat'iy talab qilishlari kerak, bu sensor 
tarbiyaga ta ’sir ko ‘rsatadi.
Bu guruhda yuqoridagi usullardan tashqari tarbiyachi ko‘rsatib, 
tu sh u n tirib berish usulidan foydalanadi. Bu guruhda kuzatish, 
ko‘rsatish qisman yoki to iiq bo ‘lishi mumkin. Shuningdek, m ashgiilot 
boshqa kuzatishdan tashqari predm et yoki o ‘yinchoqlarni tarbiyachi 
to m o n id an yasalgan kichik haykaltaroshlik asarlaridan foydalanish 
m umkin. Shu bilan birgalikda, tarbiyachi m ashg‘ulot jarayonida o ‘yin 
usulidan ham foydalanishi m um kin. M asalan, q o ‘g‘irchoq uchun 
shirinliklar va boshqalar.
Bolalam i m ashg‘ulot jarayonida qiziqishlarini saralash maqsadida 
tarbiyachi m ashg‘ulot jarayonida yoki m ashg‘ulotgacha loy ishiga 
mos keluvchi sh e’r, topishm oq, qisqa ertaklar o ‘qib berishi m umkin. 
Yasalayotgan ishni yana ham obrazli qilish uchun stekdan foydalanish 
m um kin. M asalan, quyonning ko ‘zini yasashda. Bu guruhda bolalar 
ixtiyoriy loy ishlarini ham o ig a n a d iia r. B unda tarbiyachi savollar 
bilan bolalar yasaydigan m avzularni aniqlay oladi, ularni yasash 
usullarini eslab oladilar. So‘ng bolalarning o ‘zlari ishga kirishadilar. 
B o la la rn in g m u sta q il ish la ri ja r a v o n id a ta rb iy a c h i b o lala rg a
m aslahatlar, k o is a tm a la r bilan yordam lashib boradi.
Katta guruhda loydan buyum yasashga o ig atish . Bola hayotining
6- yilida uning tevarak-atrof haqidagi bilimlari, turm ush tajribasi 
kengaya boradi. Uning qo‘l muskullari mustalikmnlanib. taraqqiy etadi. 
U q o i barm oqlari bilan nozik harakatlarni bajara oladigan b o iad i. 
Uning psixikasida ham sifat zgarishi yuz beradi. Xotirasi o ‘sadi, barqaror 
b o ia d i, diqqat ham tobora barqaror b o iib boradi. Bolalar oldin 
p re d m e tn i v asash d a u n in g q ism la rin i va q ism la rn in g shakli, 
xususiyatlarini aniq tasavvur eta oladilar. Shu bilan birgalikda, katta 
guruhda bolalar predm etlarni ko ‘proq harakatda tasvirlashga harakat 
qiladilar. Bu guruhda bolalami loy ishlariga o ‘rgatishda quyidagi vazifalar 
turadi: predm et shaklini, proportsiyasini, uning tuzilishini, xarakterli 
detallarini va harakatini tasvir etish va boshqalar. Bu guruhda dekorativ 
loy ishlari davom ettiriladi. Bolalar idishlar yasab, so‘ng uni bo‘yaydilar, 
dekorativ plastinkalar yasab, ulami bezaydilar. Bu guruhda bolalar sujet. 
m a z m u n asosida ishlaydilar. T ex n ik u su llar h am bu g u ru h d a 
m urakkablashadi. 0 ‘rta gum hda qism lardan yasashsa, katta guruhga
121

---

kelib, bu tu n bir loy b o ‘lagidan yasaydilar. Shu bilan birga, stek bilan 
ishlashga ham keng im koniyat va o ‘rin ajratiladi. Bu kvartalda bolalar 
dastavval o ‘zlariga tanish bo ‘lgan sodda predm etlarni yasaydilar. Ular 
loy bilan ishlashning ikki usuli: konstruktorlik va haykaltaroshlik 
usullaridan foydalanib, turli xil meva va sabzavotlar yasaydilar. Bodring, 
lavlagi, sabzi, olm aning ikki xil navi. Bolalar shu ikki usulda odam
figurasini va hayvonlam i yasaydilar. Bu ishlam ing m azm uni asosan 
o ‘yinchoqlardan olinadi. Masalan, Dimkovo q o ‘g‘irchog‘i. Shu asosida 
bolalar asta-sekin ishlashga o ‘tadilar. Tarbiyachi bolalami predm etning 
sifatlarini loydan tasvirlashga o ‘rgatib boradi M asalan. uzun. qisqa, 
ingichka, k alta, sh uningdek, p red m e tla rn i vertikal. tik holatin i 
o ‘rgatadilar, qism larni m ahkam biriktirishga, birlashtirilgan qism lam i 
silliqlashga o ‘rganadilar. Bolalarasta-sekin o ‘z ishlanga mazmun berishni 
keng tatbiq etadilar, asosan. b irb u tu n loy b o ‘lagidan haykaltaroshlik 
usulida predm etlar yasaydilar. M asalan. m ushuk, kuchuk, quyon va 
boshqalar. Ikkinchi yarim yillikda b u tu n bir loy b o iag id a n idishlar 
vasaydilar, so‘ng ularni lentasim on usul bilan bezaydilar.
Bolalarning tevarak-atrof haqidagi tasaw urlari kengayadi, loy ishi 
b o ‘yicha bilim , m alakani egallashgan b o ia d i, ishlash jarayoni yana 
ham sifaili b o ia d i. Bolalar harakatdagi od am yoki hayvonlar figurasi 
mavzusida turli xil loy ishlarini bajaradilar. Masalan, raqsga tushayotgan 
petrushka, «Ikki qizg‘anchiq ayiq» ertagi asosida va boshqalar. ldishlar 
yasashda yangi usulni qo ilaydilar. Bu idishning tagi disk k o iin ish id a
b o iib , devori esa vassilangan loy b o ia g id a n iborat b o ia d i. Bolalar 
o ‘zlariga tan ish texnik usullar yordam ida turli narsalarni yasaydilar. 
M asalan. xo‘roz, tovuq, o ‘rdak, jo ‘ja va boshqalam i yasab, parrandalar 
shakli m azm unida ishlaydilar. Bu kvartalda bolalar ko‘proq natura 
asosida, ixtiyoriy loy ishlarini bajaradilar. K atta guruhda tarbiyachi 
loy m a sh g iilo tin i uyushtirgan-da k o ‘p m etod va usullarni q o ila y d i. 
Bu guruhda ham tarbiyachi dastaw al predm ctni yoki naturani kuzatib, 
uning shaklini, qismlarini, proportsiyasini ko‘rib chiqadilar. Bu guruhda 
h am bolalar p red m etn i b arm o q harakatlari bilan k o ‘rib chiqishlari 
m um kin. A garda bolalar yasash usulini bilishsa, unda m ustaqil 
yasaydilar, agarda bilishmasa, unda tarbiyachi qism an ko‘rsatib berishi 
mumkin. Shuningdek, tarbiyachi bu guruhda ham bolalar bilan q proq 
ku zatish lar olib b o rad i, badiiy a d a b iy o td an foydalanadi, rasm , 
haykaltaroshlik asarlari ustida kuzatishlar olib boradi. Savol-javoblar
122

---

uyushtiradi, ko‘rsatm alar, m aslahatlar beradi, bola juda qiynalsa, 
alohida loy bo‘lagida yasash usulini koTsatib beradi, topishm oqlardan 
keng foydalanadi. Bolalar ishini tahlil qilish ham m uhim usullardan 
hisoblanadi. Bolalar bilan tahlil, suhbat sifatida uyushtiriladi. Bolalar 
h a rb iri chiqib, ishning qandayligini, yasash u su lito ‘g ‘ri tanlanganm i, 
shakl t o ‘g ‘ri berilganm i, qism lari, ularning proportsiyasi t o ‘g ‘ri 
berilgan m i, sh ular haqida so ‘zlashadi. T ah liln i h a r xil shaklda 
uyushtirish m um kin: bolalar o ‘z joyida o ‘tirib, bir bolani doskaga 
chiqarib, ishning sifatini tahlil qilishlari ham m um kin. Bunda o ‘yin 
usulidan ham foydalanish m um kin.