Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

K
D
W
M


bu erda
W
– grant-elementning mutloq miqdori; 
D
– asosiy qarz summasi; 
K
– 
kredit bozorini real stavkasi bilan hisoblangan qarz qoplash bo’yicha tushadigan 
to’lovlarning hozirgi qiymati.
Nisbiy grant-element teng: 
D
K
D
W
H



1
Qarz 
n 
yilga berilgan va foizlarni imtiyozli stavka (
q
)da to’lash ko’zda 
tutilgan. Pul bozorida muddati va miqdori bo’yicha shunga o’xshash qarzlar 
i
– 
stavka bilan beriladi. Bu sharoitda muddatli to’lov teng: 
Y = D /
a
n;q 
keltirilgan qiymat esa teng
 Ya
n;i
 
. Natijada
W = D – 
Ya
n;i
= D









q
n
i
n
a
a
;
;
1
q
n
i
n
a
a
H
;
;
1


Bu erda 
a
n;i
 
, 
a
n;q
– 
i
va 
q
foiz stavkalari uchun hisoblangan (
i>q
) doimiy 
yillik rentalarni keltirilgan qiymati (postnumerando).
Misol. 
3,8 foiz bilan 10 yilga 10 mln.so’mlik imtiyozli qarz berilgan. Qarzni 
teng muddatli to’lovlar bilan qoplash ko’zda tutilgan. Ma’lumki, bunday muddatli 
qarz uchun odatda bozor stavkasi 8%. 
1809
,
0
038
,
1
1
038
,
0
71008
,
6
1
1
10
8
,
3
;
10
8
;
10








a
a
H
сўм
млн
W
.
809
,
1
1809
,
0
0
,
10



Imtiyozli davrning mavjudligi grant-elementni ko’paytiradi. Agarda 
imtiyozli davrda qarzdor foiz to’lasa, qarz bo’yicha keltirilgan qiymat ikki 
1 
2 
3 
4 
5 
40.0000 
32.9040 
25.2822 
17.4091 
8.9576 
2.4000 
1.9742 
1.5229 
1.0445 
0.5375 
7.0960 
7.5218 
7.9731 
8.4515 
8.9585 
9.4960 
9.4960 
9.4960 
9.4960 
9.4960 

---

263 
elementni yig’indisi shaklida hisoblanadi – imtiyozli davrdagi foiz to’lovlarini 
keltirilgan qiymati va qolgan vaqtdagi muddatli to’lov. Shunday qilib: 
L
i
L
n
i
L
q
r
a
Y
a
D
H






;
;
Bu erda: 
n-L – 
qarz qoplash davrining uzunligi; 
L 
– imtiyozli davrning 
uzunligi.















i
L
L
q
L
n
L
n
a
r
a
a
асосида
D
K
D
W
H
;
;
i
;
1
1
Muddatli to’lovlar imtiyozli qarzlarni boshqa variantlarida ham 
hisoblaniladi. Masalan, ustama yoziladi, lekin to’lanmaydi; foizsiz qarz berishda 
va h.k.
Qarzdorning 
moliyaviy 
holati 
juda 
yomonlashsa 
qarz 
summasi 
restrukturizatsiya qilinadi. Restrukturizatsiya deganda, qarzni qoplash bo’yicha 
amaldagi majburiyatlari qayta ko’rib chiqishga tushuniladi. Qarzdor uchun 
barchasidan ko’ra mablag’ning bir qismini yo’qotgan yaxshi. 
Restrukturizatsiya qilishda turli usullar ishlatilishi mumkin, ulardan 
asosiylari quyidagilar: a) qarz summasini to’g’ridan-to’g’ri kamaytirish; b) foiz 
stavkasi razmerini pasaytirish; v) foizlarni to’lash muddati va tartibini hamda 
asosiy qarzni qoplash summasini qayta ko’rish. 
Uzoq muddatli qarzlar ipoteka ssudasi shaklida ham berilishi mumkin. 
Ipoteka bir qancha turlarga bo’linadi. Ular qarzni qoplash metodi bilan bir-biridan 
farq qiladi. Biroq moliya bozorida, ipotekani asosan namunaviy varianti 
qo’llaniladi – qarzdor ko’chmas mulkni kafolatga qo’yib, kreditordan qandaydir 
summani qarzga oladi va uni foizlar va badallar bilan qoplab boradi. 
Moliya bozorida ipotekani turli modifikatsiyalari qo’llanilishi mumkin. 
Masalan, to’lovlarning oshib borishi sharoitidagi ssudalar; imtiyozli davrli ssuda; 
foiz stavkalari davrlarda o’zgarib turuvchi ssudalar; o’zgaruvchan foiz stavkalari 
bilan ipoteka. Bularni tahlil qilishdan asosiy maqsad, ular bo’yicha qarzni qoplash 
rejasini tuzishdir. Bu muammoga biz yuqorida batafsil to’xtaldik. 
Moliyaviy hisoblar inflyatsiya bilan bog’liq. Tovar narxining oshishi pulni 
qadrsizlantiradi, ya’ni uning xarid qobiliyati pasayadi. Inflyatsiya natijasida qarz 
beruvchi ham, qarz oluvchi ham foyda ko’rmaydi. So’mning xarid qobiliyati oshsa 
qarz bergan shaxs, pasaysa qarz olgan shaxs yutqazadi. Yoki foizlarni belgilashda, 
agar siz belgilagan foiz inflyatsiya darajasidan yuqori bo’lsa qandaydir bir natija 
to’g’risida gapirish mumkin, teskarisi ham bo’lishi mumkin. Kichik bir misol 
keltiraylik. O’quvchining 10000 so’m puli bor. U pulini 6% yillik foiz bilan 10 
yilga kreditga berdi. 10 yildan keyin oshgan qiymat (S) 17,9 ming so’mga etadi. 
Bu variantda baholar o’zgarmas. Ikkinchi variantda baholar 3% oshsa, oshgan 
qiymat 13,3 ming so’mga teng bo’ladi. Uchinchi varintda baholar 9% oshsa, S=8.3
ming so’mga. Xulosa shuki, inflyatsiya natijasida, uchinchi varintda o’quvchi o’zi 
bergan summasini ham qaytarib ololmadi.
Mana shu xato va xavflarga duch kelmaslik, duch kelganda ham juda katta 
zarar ko’rmaslik nuqtai nazaridan inflyatsiyaning moliyaviy bitim va operatsiyalar 
natijalariga ta’sirini o’rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

---

264 
Faraz qilaylik, S
a
– summaning xarid qilish qobiliyati inflyatsiya mavjud va 
yo’q paytidagi qiymatlari bir-biriga teng. Bu ikkala summaning farqini 

S bilan 
belgilasak, bu erdan inflyatsiya darajasi 

S/S teng bo’ladi. Bu erdan 
S
a
=S+

S=S+Sa=S(1+a) 
Endi inflyatsiya indeksini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:
Ju=1+a yoki Ju=(1+a)
n 
1+a miqdori S
a
ni S ga nisbatan necha marta kattaligini yoki bahoni o’rtacha 
necha marta o’sganligini xarakterlaydi. Yillik inflyatsiya darajasi “a” bo’lsin. Bu 
degani bir yildan keyin S
1
a
summa S summaga nisbatan (1+a) marta ko’p bo’ladi. 
Buni davom qildirsak murakkab foizlarni eslatadi. Bu holatni bilmaslik yoki 
hisobga olmasligi juda ko’p xatolarga olib keladi.
Masalan, baho har oyda 8 foizga oshsa, bir yilda 96 (12x8) foiz oshadi deb 
juda ko’pchilik javob beradi. Bundan foydalangan bankir va ishbilarmonlar bir 
yillik daromad foizi 120% teng deb e’lon qilib xalqning pulini jalb etadi. 
Tashqaridan qaraganda hammasi to’g’ri, aniqrog’i mijozlar 24 foiz daromad oladi. 
To’g’risichi? Agar oylik inflyatsiya darajasi 8%ni tashkil qilsa, baholar bir oyda 
1,08 marta ortadi, bir yilda esa 2,52 (1,08
12
) marta. Bu erdan yillik inflyatsiya 
darajasi 152 (252-100) foizga etadi. Demak 120 foiz yillik stavka bilan pulni 
bankka berishni o’ylab ko’rish kerak.
Masalan, 4 mln. so’m 120% yillik daromad bilan bankka joylashtirildi 
(murakkab foizlarda). Baho har yili 58,1 foizga oshadi. Ikki yilda baho 2,5= 
(1+0,581)
2
baravarga oshadi. Oshgan qiymat esa
S=4(1+1.2)
2
=19,36 mln. so’mga teng.
Biroq, oshgan qiymatni xarid qilish qobiliyati 19,36 mln. so’m emas, 7,744 
mln. so’mni tashkil qiladi.
S
inf
=
744
,
7
5
,
2
36
,
19

mln. so’m 
Agarda biz haqiqiy oshgan qiymatni 7,744 mln. so’m deb qabul qilsak, 
qo’yilmadan olingan daromadlilik 96,8 foizni tashkil qiladi.
I=(
(96,8%)
9677
,
0
1
)
2
744
,
7
(
1
)
(
2
1
1



