Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

4. Pul muomalasi statistikasi ko’rsatkichlari 
 
Umumiy ta’rifga binoan pul maxsus tovar bo’lib, u hamma tovarlar uchun 
umumiy ekvivalent rolini bajaradi.
Pul 
massasining 
darajasi 
dinamikasi 
va 
tarkibini 
xarakterlovchi 
ko’rsatkichlar tizimi sifatida tasvirlangan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi 
naqd va naqd pulsiz shakllarda amalga oshiriladigan pul munosabatlari pul 
muomalasi statistikasi predmeti hisoblanadi.
Pul muomalasi statistikasi o’z predmetini quyidagi ko’rsatkichlar orqali 
o’rganadi. Ulardan biri pul massasidir. Pul massasi deganda bir mamlakat ichida 
jismoniy va yuridik shaxslarning naqd pul va naqd pulsiz qiladigan hisob-kitob 
mablag’lari yig’indisi tushiniladi. Umumiy pul massasi (M) alohida agregatlardan 
tashkil topadi.
Respublikada umumiy pul miqdori quyidagi agregatlarga bo’linadi:
M
0
- naqd pullar; 
M
1
– M
0
+ tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy byudjetlar 
mablag’lari, byudjet jamoa va boshqa tashkilotlar mablag’lari;
M
2
– M
1
+ banklardagi muddatli omonatlar;
M
3
– M
2
+ sertifikatlar, maqsadli zayomlar, davlat obligatsiyalari, xazina 
majburiyatlari va boshqalar.
Pul agregatlarining soni mamlakat iqtisodiyoti va pul massasining 
boshqarish xususiyatlari inobatga olingan holda turlichadir. Masalan, AQSH va 
Rossiyada pul massasi 4 agregatga, Yaponiya va Germaniyada – 3, Angliya va 
Frantsiya – 2 agregatga bo’linadi. Xalqaro valyuta fondi esa 6ta agregatni taklif 
qiladi.
Pul bozorini o’rganishda «Pul asosi yoki bazasi» ko’rsatkichi keng 
qo’llaniladi. Bu ko’rsatkichni (N) hisoblash uchun naqd pul, bank kascasidagi 
qoldiq pul mablag’lari, tijorat banklarining markaziy bankdagi majburiy zaxiralari 
va ularning MB korschyotidagi mablag’lari qo’shib chiqiladi. Bu ko’rsatkich 
asosida pul multiplikatorini hisoblaymiz: P
m
=
R
C
D
C
H
M



2
Bu erda: P
m
– pul multiplikatori; S - naqd pul; D – depozitlar; R – tijorat 
banklarining majburiy zaxiralari.
O’zbekistonning o’z milliy puli (so’m) 1994 yil 1 iyundan boshlab mavjud. 
Hozirgi kunda respublikada so’m kupyuralarini: 1,3,5,10,25,50,100,200,500 va 
1000 so’mlar tashkil qiladi.
So’mning kupyura tuzilishi dinamikasini xarakterlash uchun va uning vaqt 
bo’yicha o’zgarishi tendentsiyasini aniqlash maqsadida o’rtacha kupyura hajmi 

---

267 
to’g’risida ma’lumotlar kerak. Bu ko’rsatkich quyidagi formula bilan hisoblanadi:
f
f
x
x



bu erda: x – kupyuralar qadr-qiymati, f – kupyuralar soni.
Pul muomalasining odilona tashkil qilinganligini va eng asosiysi, samarali 
ishlayotganligini baholashda statistik ko’rsatkichlar tizimdan foydalanamiz: pul 
oboroti (aylanishi); pul massasi; naqd pullar; naqd pulsiz mablag’lar; pul 
massasining aylanish tezligi va vaqti; pul emissiyasi va migratsiyasi.
Pul muomalasining samaradorligini xarakterlovchi eng muhim ko’rsatkich – 
pul massasining aylanish tezligidir. Pul massasining aylanish tezligi oborotlar soni 
va kunlarda o’lchanadi.
Pul massasining oborotlari soni (V) yalpi ichki mahsulotni o’rtacha pul 
qoldig’iga nisbati bilan o’rganiladi: V=
M
Q
Bu erda: Q – yalpi ichki mahsulot hajmi; 
M
- o’rtacha pul qoldig’i. 
O’rtacha pul qoldig’ini o’rtacha oddiy arifmetik va xronologik formulalar 
bilan aniqlash mumkin (7 mavzuga qarang).
Pul massasining oborotlari soni, masalan, bir yil ichida pul massasining 
necha marta aylanganligini yoki yangilanishini xarakterlaydi. Bir oborotga ketgan 
vaqt (t) oborot soniga teskari proportsional bo’lib, quyidagi formula bilan 
aniqlanadi:
Q
D
M
m
M
D
Q
M
t




:
bu erda: D – davrdagi kalendar kunlar soni; m – bir kunlik mahsulot hajmi.
Pul oborotining soni (V) va pul mablag’larining aylanish vaqti (t) 
ko’rsatkichlari o’zaro uzviy bog’liqdir, ya’ni:
V∙t=D, bu erdan t=D:V; V=D:t. 
Bu ko’rsatkichlarni vaqt va hududlar bo’yicha o’zgarishini o’rganish muhim 
ahamiyatga ega. Statistikada bu ish odatda indeks metodi yordamida bajariladi, 
ya’ni individual va umumiy (o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli, tarkibiy 
siljish)indekslar hisoblaniladi (8-mavzuga qarang).