Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

Тузатиш ишларининг мазмуни ва вазифалари
Туғма танглай ёриқликлари бўлган болаларда фонетик жи~ 
ҳатдан тўғри нутқни ш акллантириш бир-бирига боғлиқ б ў л гак
бир нечта вазиф аларни ҳал этишга қаратилгандир:
1) «Оғиздан наф ас чиқариш»ни 
нормаллаш тириш , я ъ н а
бурун товуш ларидан таш қари, ҳам м а нутқ товуш лари та л а ф - 
фузида оғизда ҳаво-оқимини тўғри йўналтириш;
2) ҳамма нутқ товушларининг тўғри артикуляциясини ҳосил 
қилиш;
3) бурунланиш овозини бартараф этиш;
4) товуш ларни бир-биридан аж ратиш м алакасини тар б и я- 
лаш , бундан м ақсад, товуш лар таҳлилидаги кам чиликларнинг 
олдини олишдир;
5) нутқнинг суръат, ритм, просодик томонини норм аллаш - 
тириш;
6) ҳосил қилинган нутқий м алакаларн и эркин сўзлаш увда 
ғайри ихтиёрий равиш да қўллаш .
Бу махсус вазиф аларнинг ҳал этилиши талаф ф узининг тў ғр к
м алакаларини ўзлаш тириш да муҳим аҳамиятга эгадир.
Нутқнинг товуш томонини тўғрилаш да тўғри товуш т а л а ф - 
фуз м алакаларини ўзлаш тириш бир неча даврни ўз ичига о ла- 
ди. Биринчи д авр — «нутқгача» бўлган м аш қлар даври — қуйи- 
даги иш турларидан иборат:
1) нафас м аш қлари;
2) артикуляцион гимнастика;
3) алоҳида товуш лар артикуляцияси;
4) бўғин м аш қлари.
Иккинчи давр — товушларни ф арқ қилиш даври.
Учинчи давр — интеграция даври, яъни боғланган н утқда 
товушларни позицион ўзгариш ларини ўргатиш .
Тўртинчи давр — автоматизация даври.
Олиб бориладиган логопедик тузатиш иш лари икки д а в р га
бўлиб олиб борилади:
1- давр — операциягача бўлган даврда олиб бориладиган 
логопедик ишлар.
2 -д ав р — операциядан сўнг олиб 
бориладиган логопедик
иттг.пяп

---

О перациягача бўлгаи д аврда қуйидаги вази ф алар ҳал эти- 
лади :
1) юз мускулларини ортиқча ҳар акатд ан озод этиш;
2) унли товуш ларни тўғри талаф ф уз қилиш га тайёрлаш ;
3) бола талаф ф уз қилиши мумкин бўлган ундош товуш лар- 
ни тўғри тал аф ф у зга тайёрлаш .
Операциядан сўнг олиб бориладиган логопедик иш лар бир- 
мунча м ураккаблаш ади:
1) юмш оқ 
танглайнинг 
ҳаракатчанлигини 
ривожланти- 
риш;
2) товуш лар талаф ф узида артикуляция аъзоларининг нотўғ- 
ри ҳолатини бартараф этиш;
3) нутқдаги ҳамма товуш ларни (бурун товуш ларидан таш- 
қари) тал аф ф у зга тайёрлаш .
О перациядан сўнг олиб 
бориладиган махсус иш турлари 
қуйидагилардан иборат:
а) юмшоқ танглайни м ассаж қилиш;
б) бўғизнинг орқа девори ва юмшоқ танглай гимнастикаси;
в) артикуляцион гимнастика;
г) овоз м аш қлари.
Бу маш қларнинг асосий мақсади қуйидагилардан иборат:
— оғиз орқали чиқариладиган ҳаво оқиминнг давомийлиги- 
ни ва кучини ошириш;
— артикуляцион мускуллар фаолиятини яхшилаш.
Ю мшоқ танглай массажининг асосий мақсади — операциядан
сўнг ҳосил бўлган тўқимадаги чандиқни юмшатишдир. М ассаж - 
ни гигиена тал аб л ар и га риоя қилган ҳолда овқатланиш дан ол- 
дин ўтказиш лозим. У қуйидагича ўтказилади. Силаш ҳар акати
чок бўйлаб олдинга-орқага, шунингдёк ўнгга^чапга қ ар аб олиб 
борилади. 
Силаш ҳаракатини 
тўқимадаги чандиқни барм оқ 
билан босиш ҳ аракатига алмаш тириб бориш ҳам мумкин. 
А
то- 
вушини тал аф ф у з қилиш ж араён и д а'ю м ш о қ танглайни бармоқ 
■бйлан енгил босиш ҳам фойдалидир. Бунинг учуи оғиз катта 
«чилиши лозим.
Ю мш оқ танглай гимнастикаси бир қатор м аш қларни ўз 
нчига олади:
1. Сувни ютиш ёки ютиш ҳ аракати га тақли д қилиш.
2.
Оғизни очган ҳолда эснаш.
3. Кам миқдордаги иссиқ сув билан томоқни чайиш.
4. И ўталиш га тақли д қилиш.
Б у м аш қ ж у д а фойдали бўлиб, йўталиш ҳалқумнинг орқа 
девор мускулларини актив қисқариш ига олиб келади. И ўталиш - 
д а бурун ва оғиз бўшлиғидаги затвор тўлиқ йўқолади.
Б ола бир наф ас олишда йўталиш ҳаракатини 
2
—3 марта- 
дан кўпроқ м аш қ қилиши лозим. М аш қни баж ариш ж араён и да 
танглай билан ҳалқумнинг орқа деворининг биргаликдаги ҳа- 
ракати сақланган бўлиши керак, шу вақтд а ҳаво оқими оғиз 
бўшлиғи орқали ўтиши лозим.

---

Биринчи вақтда бола тилини чиқазиб йўталиши м ақсадга 
мувофиқдир. М ашқни баж ари ш да бола юмшоқ танглайни ак ти в 
кўтариш га ва ҳаво оқиминн