Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

И. П. П а в л о в . Тўла асарлар тўплами, III том, 2-китоб. М., СССР
Фанлар академияси нашриёти, 1951, 335- бет.
2
Уша асар, 345- бет.

---

JI. В. Нейман ва В. И. Бельтюковларнинг олиб борган тек- 
ширишларининг кўрсатишича, эшитувнинг оз пасайишида ҳам 
(20—25 Дбдан кўп бўлмаган) айрим товушларни идрок қи- 
лишда қийинчиликлар юзага келади. Эшитишнинг бундай па- 
сайиши нутқ ривожлангунга қадар ёки энг илк ривожланиш 
даврида юзага келса, одатда нутқнинг умумий ривожланмаган- 
лигига олиб келади. Товушлар талаффузида бузилишлар бў- 
лар экан, луғат бойлиги ва грамматик тузим ҳам етарли 
дараж ада ривожланмайди.
Туғма кар туғилган болаларда атрофдагилар нутқига тақ- 
лид қилиш ривожланмайди. Гугулаш уларда нормал эшитишга 
эга бўлган тенгдошларидагидек пайдо бўлади. Лекин у эшитув 
идроки томонидан мустаҳкамланмаганлиги сабабли аста-секин 
сўниб боради. Бу ҳолатларда махсус педагогик таъсирсиз бо- 
лаларда нутқ ривожланмайди. 
Илк ёшлик пайтида бола то- 
вуш, бўғин ва атрофдагиларнинг сўзларини ноаниқ бузилган 
ҳолда идрок этади. Шу сабабли болалар бир фонемани иккин- 
чиси билан аралаштириб юборадилар, нутқни ёмон тушуна- 
дилар. Ж уда кўп ҳолларда болалар ўзларининг нотўғри та- 
лаффузларини сезмайдилар. Н атижада у одат тусига кириб, 
турғун бўлиб қолади. Кейинчалик бу ҳолат қийинчилик билан 
бартараф қилинади.
Фонематик идрок аста-секин, талаффузнинг шаклланиши 
билан параллел равишда ривожланади. Одатда бола 4 ёшга 
етганда ўз она тилидаги барча фонемаларни эшитиш орқали 
аж рата олиш қобилиятига эга бўлади.
Кўриш ҳам бола нутқининг ривожланишида муҳим роль 
ўйнайди. Нутқнинг пайдо бўлиши ва унинг идрок қилинишида 
кўриш анализаторларининг муҳим роль ўйнаши, туғма кўр 
болаларнинг кеч гапира бошлаганлиги билан тасдиқланади. 
Кўрадиган бола гапираётганларнинг тил ва лаб ҳаракатлари- 
ни синчковлик билан кузатади, уларни қайтаришга ҳаракат 
қилади. Одатдаги артикуляцион ҳаракатларни яхши тақлид 
қилади.
Боланинг ривожланиши жараёнида кўриш, эшитиш ва бош- 
қа анализаторлар ўртасида шартли алоқалар системаси юзага 
келади ва у такрорланиб турувчи алоқалар билан доимо ри- 
вожланиб, мустаҳкамланиб боради.