Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

Қайтиш импульслари
нутқ органларидан нутқ органлари- 
нинг ,қай ҳолатида хато (камчилик) содир бўлганлигини на- 
зорат қилувчи марказга боради. Сўнг марказдан аниқ арти- 
куляцияни ҳосил қилувчи импульсларни юборади. Шундан сўнг 
яна ҳосил қилинган натижа ҳақида импульс содир бўлади. 
Эшитув назорати артикуляция билан келишмагунга қадар бу 
давом этаверади. Қайта алоқа худди доира бўйича ўз функ- 
циясини бажаради дейиш мумкин. Бунда импульслар мар- 
каздан пёриферияга ва перифериядан марказга томон инти- 
лишда давом этадилар.
Шундай қилиб, қайта алоқа амалга оширилади ва иккинчи 
сигнал системаси шаклланади.
Қайта алоқа системаси нутқ органлари ишининг автоматик 
бошқарилувини таъминлайди.

---

Болалар нутқининг ривожланишида кўриш ва 
эшитишнинг роли
Одамда атрофдаги муҳит билан алоқа боғлашнинг янги 
шакллари пайдо бўлади. «Ривожланиб бораётган ҳайвонот 
дунёсида,— деб ёзган эди И. П. Павлов,— одам фазасига келиб 
нерв фаолияти механизмларига ниҳоятда катта қўшимча қў- 
шилди»1. Бу қўшимча одамда нутқ пайдо бўлиши ва янги сиг- 
нал системаси вужудга келишидан иборат бўлди. Органик дунё 
тараққиётининг шу босқичида муҳит билан алоқа боғлашнинг 
янги, фақат одамга хос бўлган 
иккинчи 
сигнал 
системаси 
қарор топди.
«Бўлғуси одамда,— деб ёзади И. П. Павлов, — иккинчи да- 
ражали сигналлар, биринчи сигналларнинг сигналлари — та- 
лаффуз этиладиган, эшитиладиган ва кўриладиган сўзлар кў- 
ринишида пайдо бўлиб, ривожланиб борди ва юқори дараж ада 
камолга етди»2.
Боланинг нутқи ривожланаётган иккинчи сигнал система- 
сининг биринчи сигнал системаси томонидан доимо аниқ им- 
пульслар билан қўллаб-қувватлангандагина тўғри шаклланади. 
Биринчи сигнал системаси сезги ҳосил қилувчи сигналларга 
эга.
Нутқнинг тўғри ривожланиши учун бола нормал эшитади- 
ган бўлиши муҳимдир.
Эшитиш органи бола туғилган кунидан бошлабоқ ишга 
тушади; Ҳаётининг иккинчи ҳафтасига келиб, боланинг овозга 
қулоқ солаётганини кузатиш мумкинки, бу эшитув анализато- 
рининг функционал жйҳатдан етарлича етуклиги ҳамда мар- 
казий нерв еистемасида эшитув доминантаси пайдо бўла оли- 
шини кўрсатади. Ҳаётининг 2-ойига келиб бола сифат жиҳат- 
дан ҳар хил товушларни аж рата бошлайди. 3-ойдан бошлаб 
овоз келган томонга қараш одати пайдо бўлади. Бола 3—4 ой- 
лик бўлиб қолганда товушларнинг тонини ажрата бошлайди.
Болаларда нутқнинг эшйтиш бўсағаси ёш улғайган сари 
ўзгариб боради, 6,5—9,5 яшар болаларда нутқни эшитиш бў- 
сағаси катта ёшли болалардагига қараганда юқори бўлади.
Нутқнинг ривожланиб боришида болаларнинг катталар би- 
лан алоқа боғлаб, суҳбатлашиши катта аҳамиятга эга. Бу эса 
боланинг эшитиб эслаб қолиш қобилияти ва луғат бойлигини 
бойиб боришига ёрдам беради.
Шундай қилиб, бола ўзининг артикуляцион аппарат фао- 
лиятини эшитув анализаторидан келаётган сигналларга бўй- 
сундириш малакасини эгаллаб боради. Эшитув ёрдамида бола 
атрофдагиларнинг нутқини идрок этади, унга тақлид қилади 
ва ўз талаффузини назорат қилади.
1