Педагогика олий билимгоҳи «Дефектология» ихтисослиги талабалари учун уқув қўлланма

резонаторлик
ва 
шовқинли тебратгич
функциясини 
бажаради (товуш тебратгичларининг функциясини ҳиқилдоқда 
жойлашган овоз пайчалари баж аради).
Лаблар, тил ва тиш орасидаги, тил ва қаттиқ танглай ўр- 
тасидаги, тил ва альвеолалар орасидаги, лаб ва тиш ораси- 
даги тешиклар шовқинли тебратгичлар бўлиб ҳисобланади.
Шовқинли тебратгич ёрдамида жарангсиз ундошлар ҳосил 
бўлади. Бир вақтнинг ўзида оҳангли тебратгич (овоз пайчала- 
рининг тебраниши)нинг тебранишидан жарангли ва сонор 
ундошлар ҳосил бўлади.
Оғиз бўшлиғи ва ҳалқум ўзбек тилидаги ҳамма товушлар- 
нинг талаффузида иштирок этади. Агарда киши товушларни 
тўғри талаффуз қилса, бурун резонатори фақат 
м
ва 
н
товуш- 
ларининг талаффузида иштирок этади. Қолган товушларнинг

---

талаффузида юмшоқ танглай ва кичкина тилча ҳосил қилган 
танглай пардаси бурун бўшлиғи йўлини беркитиб қўяди.
Шундай қилиб переферик нутқ аппаратининг биринчи бў- 
лими ҳаво етказиш учун, иккинчиси — овоз ҳосил бўлиши учун 
хизмат қилади, учинчиси эса резонатор бўлиб ҳисобланади. 
Артикуляцион аппаратнинг алоҳида аъзоларининг актив фао- 
лияти натижасида нутқимиздаги товушлар ҳосил бўлади.
Уйланган информацияга 
биноан 
товушларни талаффуз 
этишда, нутқий ҳаракатларни ташкил этиш учун бош мия 
пўстлоғидан керакли кўрсатмалар ажратиб олинади. Бу кўр- 
сатмалар артикулятор дастури деган ном олган. Артикулятор 
дастур нутқ ҳаракат анализаторининг бажарувчи қисми, яъни 
нафас фонатор ва резонатор системасида амалга оширилади.
Нутқ ҳаракатлари шундай аниқликда содир бўладики, на- 
тижада нутқнинг алоҳида товушлари ҳосил бўлади ва оғзаки 
(ёки экспрессив) нутқ шаклланади.
Қ а й т а а л о қ а т у ш у н ч а с и . Юқорида айтиб ўтилга- 
нидек, марказий нутқ аппарати томонидан келадиган нерв им- 
пульслари переферик нутқ аппарати аъзоларини ҳаракатга 
келтиради. Лекин шу билан биргаликда қайта алоқа ҳам мав- 
жуд. У қандай амалга оширилади? Бу алоқа икки йўналишда: 
кинестетик ва эшитув йўли орқали ўз функциясини бажаради.
Нутқ актини тўғри амалга оширишда уни назорат қилиш 
зарур. Бу назорат эшитиш ва кинестетик сезиш орқали амалга 
оширилади.
Бунда нутқ аъзоларидан бош мия пўстлоғига келувчи кине- 
стетик сезгилар асосий роль ўйнайди. Айнан кинестетик на- 
зорат қилиш хатоларни бартараф этишга ва товуш талаффу- 
зига қадар тузатишлар киритиш имкониятига эга.
Эшитув назорати эса фақат товуш талаффузи вақтида 
амалга оширилади. Эшитув назорати орқали инсон ўз талаф- 
фузидаги камчиликларни сезади. 
Бу камчиликларни 
барта- 
раф этиш учун артикуляцияни тўғрилаш ва уни назорат қилиш 
керак.