Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Ағаш микроструктурасы.
Ағаш үлгилери микроскопда кӛрилсе, оныӊ структурасы 
жүдә кӛп түрли ири ҳәм ӛлген клеткалардан ибаратлығы белгили болады. Тири клетка 
пўст,
оныӊ ишиндеги протоплазма, клетка ширеси ҳәм протопластдан (мағиз) қуралған. 
Клетканың 
пўсти
тийкарынан жоқары молекуляр целлюлозадан (клетчатка), (С
6
Н
10
О
5
)
n
ибарат. Клеткалар ӛткизиўши, механикалық ҳәм топлаўшы түрлери парықланады. 
Ӛткизиўши клеткалар ығаллылық ҳәм азықлықты жоқарыға кӛтереди. Олар найча ҳәм 
трахеидларға бӛлинеди. Ийне жапырақлы клетканың денесинде 
найча
лар болмайды; ол 
тийкарынан 
узунчоқ
клетка-трахеидлардан дүзилген. Трахеидлар арасында смола менен 
толған жоллар болады. Механикалық клеткалар дийўалларыныӊ қалыӊлығы менен 
характерли есапланады. Дүзилиси ҳәм қәсийетлери жағынан ағаш тәбийий композицион 
материал есапланады. 
31.2-сҥўрет. Қарағай ағашының микроструктурасы 
1-трахеидлар; 2-жыллық қатлам; 3-вертикал смола жолы; 4-ӛзек нурлары. 
31.3 Ағаштыӊ тийкарғы қәсийетлери
Физикалық қәсийетлер. 
Ағаш қурамы тийкарынан целлюлозадан ибарат болғаны 
ушын оныӊ тығызлығы турақлы болып, мәниси жағынан 1,54 г

см
3
тең. Ағаштыӊ орташа 
тығызлығы болса, оныӊ түрине салыстырғанда ӛзгериўшең болады. Ҳәтте бир түрдеги 
ағаштыӊ орташа тығызлығы теректиң ӛскен орны, ҳаўа райы, топырағы қурамына қарап 
ӛзгериўшең болыўы мүмкин. Ағаштың ығаллығының артыўы оныӊ орташа тығызлығының 
артыўына алып келеди. Соныӊ ушын ағаштыӊ стандарт орташа тығызлығы салыстырмалы 
ығаллығы 12% болғанда анықланады. 
Ағашта гигроскопик ығаллылық ҳәм капилляр ығаллылық болады. Гигроскопик 
ығаллылық тоқыма дийўалларында сиңген ҳалда, капилляр ығаллылық болса тоқыма 
бослығы ҳәм тоқымалар аралық бослықларында болады. 
Гигроскопик ығаллылық шегарасы 30% әтирапында болады. Ағаштыӊ толық ығаллығы 
(гигроскопик ҳәм капилляр ығаллылық) 30% артық болып, жаңа кесилген ағаш ушын 40-
120% аралығында болыўы мүмкин. Ағаш суўда узақ мүддет сақланғанда ығаллығы массаға 
салыстырғанда 200 % ке шекем артады. 
Ағаштыӊ теңсалмақлы ығаллығы орталықтың температурасы ҳәм ығаллығына 
байланыслы болады. Бӛлмеде сақланған ағаштыӊ ығаллығы 8-12%, қурғақ ҳаўада сақланған 
ағаштыӊ ығаллығы 15-18% болыўы мүмкин. 

---

200 
Кебиўи, исиниўи ҳәм 
тоб ташлаши
орталық температурасы ҳәм ығаллығына 
байланыслы болып, ағашдан таярланған буйым ҳәм конструкциялардың формасы ҳәм 
ӛлшемлериниӊ ӛзгериўине алып келеди. 
Ағаштыӊ ығаллығы гигроскоплик шегарасынан кемейгенде оныӊ тоқымалары 
бослықларындағы ығаллылықтан тысқары тоқымалар дийўалларындағы ығаллылық та шыға 
баслайды. Бул болса ағаштыӊ қоқ кеўиўине, қәсийетлериниң ӛзгериўине ҳәм тоб ташлашига 
алып келеди. 
Ағаш талшық тәризли дүзилисте болғаны ушын кеўиўден салыстырмалы киширейиў 
түрлише болады: талшықлары бойлап-0,1% (1 м ге 1 мм), радиал бағдар бойынша-3-6% (1 м 
ге 3-6 см) ҳәм тангенциал бағдар бойынша-6-12%(1 м ге 6-12 см). 
Кӛлемли киширейиўди, талшықлары бойлап киширейиўди есапқа алмаған ҳалда, 0,1% 
анықлықта тӛмендеги формула жәрдеминде есапланады: 
%
100



ab
b
a
ab
У
o
o
v
, 
бул жерде: а ҳәм b-басланғыш ығаллылықтағы үлгиниң кесе кесим майданы 
ӛлшемлери: а
о
ҳәм b
о
-тап сондай, абсолют қурғақ ҳалда. 
Ағашты қоқ кеўиўден сақлаў ушын лак-бояў затлары менен қаплаў зәрүр.