Konstruktsion materiallar texnologiyasi

termomexanik 
ishlov berish 
deb ataladi. Kimyoviy-termik ishlov berish natijasida miqdor 
o’zgarishlari sifat o’zgarishlarilariga olib keladi. Bunda kerakli temperaturada 
metall yuzasi har xil elementlar bilan diffuzion boyitiladi. Sof termik ishlov esa 
kimyoviy-termik ishlov keyin yoki oldin ham berilishi mumkin. Po’latni termik 
ishlashda Fe - Fe
3
C diagrammaga binoan to’rtta asosiy faza o’zgarishlari kuzatiladi: 
1) Qotishmani A1 faza o’zgarish chizig’idan yuqoriroq qizdirsak, perlit austenitga 
parchalanadi. 2) Austenitni A1 faza o’zgarish chizig’idan kichikroq temperaturada 
sovitilganda 
austenit 
perlitga 
parchalanadi. 
3) 
Metastabil 
muvozanat 
temperaturasidan kichikroq temperaturada austenit martensitga parchalanadi. 4) 
Istalgan temperaturada martensit perlitga parchalanadi. 
Jismning erkinlik darajasining o’zgarishini grafikdan ko’rish mumkin. 
Grafikdan ko’rinadiki, A1 nuqtadan yuqori temperaturada austenitning erkin 
energiyasi kam, shuning uchun ham perlit qizdirilganda austenitga parchalanadi (1-

---

o’zgarish). A1 dan kichik temperaturada teskari jarayon sodir bo’ladi, ya’ni austenit 
perlitga parchalanadi (II o’zgarish). Kichik temperaturada perlitning erkin 
energiyasi eng kam qiymatga ega bo’ladi, lekin bunda austenitning martensitga 
parchalanishi uchun sarf bo’ladigan ish (III o’zgarish) martensitning perlitga 
parchalanishi uchun sarf bo’ladigan ishdan (IV o’zgarish) kamroq. Shuning uchun 
III o’zgarish IV o’zgarishdan avval sodir bo’ladi. Ana shu jarayonlarning borishi 
qonuniyatlari yig‘indisi materiallarga termik ishlov berish nazariyasini tashkil 
qiladi. 
Perlitning austenitga parchalanishi. 
Тemir-sementit diagrammasida 
ko’rsatilganidek, perlit A temperaturada austenitga parchalanadi. Bu jarayonda to’la 
parchalanish juda sekin sovish natijasida sodir bo’ladi. Oddiy sharoitda PA 
parchalanishning sodir bo’lishi temperaturaga bog’liq. Bu jarayonni pelitning 
izotermik parchalanish diagrammasidan kuzatish mumkin. Perlitning parchalanishi 
birini navbatda ferrit+sementit mexanik aralashmalardagi faza chegaralarida 
austenitning kristall markazi hosil bo’lishiga bog’liq. Ba’zida temperatura 950-
1000
0
C gacha ko’tarilganda austenit donachalari sezilarli darajada o’smaydi, bunday 
po’lat tabiatan mayda donachali po’lat bo’ladi. Bunday po’latning austenit 
donachalari 1000-1200
0
C dan yuqoriroq temperaturada o’sa boshlaydi, lekin kritik 
temperaturadan yuqorida (Т>Т
k
) donachalar keskin o’sa boshlaydi. Natijada mayda 
donachali po’lat austenitning o’sish darajasi yirik donachali austenitning o’sish 
darajasidan ham oshib ketadi.