Konstruktsion materiallar texnologiyasi

bo’shatishdagi troostit 
deb 
ataladi. 380 - 400
o
C oralig’ida uglerod butunlay kimyoviy birikma-sementitga 
o’tadi. Bunda po’latning zichligi ortadi. Ko’pchilik legirlovchi elementlar (Mo, Cr, 
Si, W, Co, V va h.k.) toblangan po’latni qayta qizdirishda diffuzion jarayonlar 
tezligini kamaytiradi, qoldiq austenitni parchalanishi va karbitlarning yig’ilishini 
qiyinlashtiradi. Eskirtirish deganda vaqt birligi ichida sezilarli struktura 
o’zgarishlarisiz material xossalarining o’zgarishi tushuniladi. Bunda ichki 
kuchlanishlar kamayadi, xossalar barqarorlashadi. Po’latlarda eskirtirishning ikkita 
mexanizmi mavjud – termik va deformatsion eskirtirish. Тermik eskirtirish uglerod 

---

yoki azotning α - temirda erishi temperaturaga bog’liq bo’lgani uchun tez sovitishda 
qattiq eritma konsentratsiyasining oshib ketishiga asoslanadi
. 
Тermik ishlov berishning po’lat xossalariga ta’siri. 
Тermik ishlashdan 
asosiy maqsad materialning fizik va mexanik xossalarini o’zgartirishdan iborat. 
Yumshatish jarayoni barqaror strukturali materialni olish uchun qo’llaniladi. 
Yumshatilgan po’lat yumshoq va plastik xususiyatlarga ega, uning strukturasi esa 
plastinkasimon ferrit va sementitdant iborat bo’ladi. Po’latda uglerod qancha ko’p 
bo’lsa, mexanik xossalari ham yuqori bo’ladi. Тoblash natijasida po’latning 
qattiqligi ortadi. Bo’shatishda hosil bo’layotgan barqaror ferrit va sementitdan iborat 
tarkib martensitning parchalanish mahsulotidir. Uglerodning miqdori ortib borishi 
bilan martensitning qattiqligi ham ortib boradi, tetroganal kristall panjarada 
qiyshayish vujudga kelib, ichki kuchlanish ortadi. Uglerodning miqdori 0,7 % ga 
yetganda martensit eng katta qattiqlikka ega bo’ladi, uglerod miqdorining keyingi 
oshirilishi qattiqlikning oshishiga juda kam ta’sir qiladi.
Тoblangan po’lat tarkibidagi uglerodning miqdori katta bo’lsa, qoldiq austenit 
miqdori ham ko’p bo’ladi. Po’latning plastiklik va qovushqoqligi martensit 
donachalarining o’lchamlariga, ya’ni maydaligiga bog’liq. Austenitning donachalari 
qancha mayda bo’lsa, toblangan po’lat xossalari shuncha yaxshi bo’ladi. Bo’shatish 
termik ishlov berishning oxirgi jarayoni bo’lib, uning ta’sirida mexanik xossalar 
shakllanadi. Mustahkamlik ko’rsatkichlari bo’shatish temperaturasiga bog’liq 
bo’lib, toblangan holdagi mustahkamlikka nisbatan umuman kamayadi, plastiklik 
ko’payadi. Тoblash va bo’shatish temperaturalarini to’g’ri tanlash orqali qattiqlik 
darajasi bilan plastikning eng yaxshi nisbatiga erishish mumkin.