Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Kimyoviy termik ishlash 
Тemperatura ta’sirida po’lat yuzasini har xil kimyoviy elementlar bilan 
diffuzion boyitish kimyoviy termik ishlash deyiladi.
 
Bu jarayonda yuzadagi miqdor 
o’zgarishlari sifat o’zgarishiga olib keladi. Yuza qatlamining kimyoviy tarkibi 
o’zgarishi qattiqlikning oshishi, ishqalanib yoki karrozion yemirilishga, 
charchashga chidamlilikni oshirish kabi xususiyatlarni vujudga keltirishga olib 
keladi. Yuzaga lazer nuri, ion va elektron dastasini ta’sir ettirish yo’li bilan KТI ning 
samarasini oshiriladi. KТI da tarkib ma’lum darajada o’zgarishi mumkin, ya’ni 
mexanik xossa faqat strukturani o’zgartirishga bog’liq bo’lib qolmaydi. KТI 
diffuzion xususiyatga ega bo’lgan jarayondir. Тemperatura, yuza atrofida 
diffuziyalanadigan elementlarning zichligi hamda ularning ta’sir etish vaqti shu 
jarayonni belgilaydi. Hozirgi amaliyotda eng ko’p qo’llanilayotgan KТI turlari 
po’lat yuzasini uglerod yoki azot bilan boyitishdir. Yuza kremniy, bor, nikel, 
alyuminiy, xrom kabi elementlar bilan ham boyitiladi. 
Po’lat yuzasini uglerod bilan boyitish. 
Ma’lumki, po’latning toblanish 
qobiliyati asosan uglerod miqdoriga bog’liq. Kam uglerodli po’latlar plastik 
deformatsiyalanish, kesib ishlanish, payvandlanish kabi bir qator yaxshi 
xususiyatlarga ega. Po’lat tarkibida uglerod qancha kam bo’lsa, qattiqlik ham 
shuncha kam bo’ladi. Shuning uchun bunday po’latlarni yaxshi toblanishi uchun 
uning yuza qismini uglerodga to’yintiriladi. Bunday jarayon sementatsiya, uning 
muhiti esa karbyurizator deb ataladi. Qattiq, suyuq, gaz muhitlaridagi sementatsiya 
hozirgi amaliyotda keng qo’llaniladi. Odatda, tarkibida 0,08 – 0,3 % uglerod bo’lgan 

---

uglerodli yoki legirlangan po’latlar semintatsiyalanadi. Semintatsiyalangan 
yuzadagi uglerod miqdori 0,8 – 1,0 % atrofida bo’ladi, yuzadan ichkari qatlamga 
qarab uglerod miqdori kamayib boradi. Mashina vositalariga qator mexanik ishlov 
berilgandan keyingina ular semintatsiyalanadi, so’ngra toblanadi va past 
temperaturada bo’shatish o’tkazilib, keyin yana mexanik ishlov beriladi. 
Agar mashina vositalarining yuzasida semintatsiyalash kerak bo’lmagan 
joylari bo’lsa, o’sha joylar olovbardosh loy yoki asbest bilan bilan o’rab qo’yiladi. 
Po’latlarni uglerodga boyitish ta’mirlash texnikasida ham ko’p qo’llaniladi. Bunda 
pista ko’mir yoki toshko’mirning so’ndirilgan maxsus navlari hamda 
aktivlashtiruvchi birikmalar qo’shiladi va koks bilan birgalikda shixta materialini 
tashkil qiladi. Shixtadagi BaCO
3
uglerodni atom holida ajralib chiqishini 
faollashtiradi. CaCO
3
shixta materialini bir-biriga yopishib qolishdan saqlaydi. 
Po’latni qattiq muhitda uglerodga boyitish odatda 920-950
o
C da olib boriladi. 
Po’latni shu temperaturada ushlab turish vaqti esa qatlam qalinligiga bog’liq bo’ladi. 
Ikkinchi toblashda po’lat 760-780
o
C gacha qizdiriladi. Bunda sementatsiyalangan 
va uning qattiqligi ortadi. Lekin bu texnologik jarayonning bajarilish vaqti ortadi, 
natijada mahsulotning tannarxi oshadi.