“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

Saljuqiylar davlati. 
Saljuqiylar davlatining bosh sultoni bo’lib 
Tog’rulbek(1038-1063y) saylandi. U katta istilochilik yurishlari olib borib, 
Balxni, Iroqning shimoli, Ozarbayjonni, Ko’rdistonni va Qo’histonni ham 
bosib olishga erishdi. 1055 yildau kattaqo’shin bilan Bag’dodga kirib 
keldi va xalifadan o’z nomiga xutba o’qitishni talab etdi. Shundan so’ng 
xalifa diniy hokimiyatni o’z qo’lidasaqlab qolib, dunyoviy hokimiyatni 
sulton unvoni bilan Tog’rulbekka topshirdi. Saljuqiylar davlatining 
poytaxti qilib Tog’rulbek Ray shahrini tanladi. Uning xukmronligi davrida 
saljuqiylar Kavkazda Vizantiya qo’shinlarigaham katta zarba berdilar. U 

---

82 
Movarounnaxrda 
hukmronlik 
qilayotgan 
qoraxoniylar 
bilan 
do’stona 
munosabatlar o’rnatdi. Lekin, uning vorisi Alp Arslon (1063-1072) 
Amudaryoning o’ng sohilidagi yerlarga bir necha bor harbiy yurishlar 
uyushtirdi, Vizantiya imperatori Roman IV Diogen qo’shinlarini mag’lub etdi. 
Undan keyin taxtgao’tirgan Malikshox (1072-1092) 1089 yilda qoraxoniylar 
o’rtasidagi ichki nizolardan foydalanib Buxoro va Samarqandni egalladi va 
kattao’lja bilan orqagaqaytdi. Lekin qoraxoniylar saljuhiylarning yarim 
vassaliga aylandilar. Malikshohnnng o’limidan keyin saljuqiylar davlatida taxt 
uchun o’zaro kurashlar qizib ketadi va 1118 yilda hokimiyat buyuk saljuqiylar 
sulolasining so’nggi yirik vakili Sulton Sanjar (1118-1147) qo’liga 
utadi. Uning davrida Saljuqiylar davlatining poytaxti Marv shahriga 
ko’chiriladi. U Movarounnahrdagi qoraxoniylarning ichki ishlariga, 
siyosatiga katta ta’sir o’tkaza olishga erishgan saljuqiylardan edi. Lekin, 1141 
yilda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar va uning vassali, ittifoqdoshiga 
qoraxoniy Mahmudxonning birlashgan qo’shinlari o’rtasida, Samarqand 
yaqinidagi Qatvon cho’lida bo’lib o’tgan jangda qoraxitoylarning g’alaba 
qilishi 
Saljuqiylar 
davlatini 
ancha 
zaiflashtirdi. 
Saljuqiylarning 
mag’lubiyatidan Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad Otsiz ustalik bilan 
foydalanib, 1141 yilning qishida Saljuqiylarning poytaxti Marvni bosib oldi. 
1142 yilda esa Nishopurga yurish qildi. Lekin Sulton Sanjar Xorazm 
qo’shinlarini Xurosondan quvib chiqaradi va Xorazmshoh Otsizni yana 
o’ziga bo’ysundirishga erishadi. Sulton Sanjarning harakatlariga qaramasdan 
Saljuqiylar davlati o’zining avvalgi qudratini yo’qota bordi. Saljuqiylarga 
xal qiluvchi zarbani Balx va Xo’jjalan viloyatlarida yashovchi ko’chmanchi 
g’uz qabilalari berdi. 1153 yilda ulra Sulton Sanjar qo’shinlarini tor-mor 
qilib, o’zini asir oldilar. G’o’zlar himoyasiga qolgan Marv, Nishopur 
shaharlarini talab, o’t qo’ydilar. Sulton Sanjar 1156 yildaasrlikdan qochgan 
bo’lsa ham, lekin Saljuqiylar davlatini qayta tiklay olmadi va bir yildan 
keyin vafot etdi.