80
yaxshi qurollangan qo’shin tuzib, Shimoliy Hindistonning Panjob, Kashmir va
boshqa viloyatlariga 17 marta yurish qildi.
U shaharlarni talab, haykal va idish ko’rinishidaoltinu kumushni,
shuningdek, mato, qurol, fil, chorvava boshqa narsalarni olib ketardi. Shunday
yurishlarining birida Mahmud Kanavja shahridan 20 million dirham, 57 ming
qul va 350 filni o’ljaga oldi.
Talangan boylik o’nga qo’shinni muntazam ko’paytirib
borishga, saroy,
masjid, madrasa kabi inshootlar qurishga imkon berdi. Biroq bu mablag’
qishloq xo’jaligi va xunarmandchilikni rivojlantirish uchun sarflanmas edi.
Bosqinchilik yurishlari Mahmudning qudratini oshirdi. Qo’shni hukmdorlar,
Qashg’arda o’tirgan Qoraxoniylar xoni ham u bilan hisoblasha boshlashdi. O’z
navbatida Mahmud ham Qoraxoniylar tarafidan xotirjam bo’lish maqsadida
ularning hukmdori bilan kelishardi. Bir safar Qoraxoniylar Xurosonning Balx,
Tus va Nishopur viloyatlarini bosib olishdi, ammo Mahmud Hindistondan
qaytgach ularni quvib yubordi.
Qoraxoniylarning 1007-1008 yillardagi
ikkinchi yurishi ham turkiy
qo’shinning mag’lubiyati bilan tugadi. Bu davrda Qoraxoniylar davlati
viloyatlarga bo’lingan bo’lib, ularni Qoraxoniylar sulolasi vakillari - ilikxonlar
idora etishardi. Ilikxonlar o’rtasidaadovat kuchli edi.Ayniksa Samarqand va
Buxoro ilikxoni Alptagin bilan Qashg’arda o’tirgan buyuk xon Qodir
o’rtasidagi dushmanlik kuchli bo’lgan.
Bu esa Mahmud G’aznaviyga juda qo’l kelardi. Bir safar Mahmud siyosiy
suhbat uchun Qodirxon bilan uchrashdi. XI asrda yashab o’tgan fors muarrixi
Gardiziy «Zayn ul-axbor» nomli asarida Samarqand janubida o’tgan bu
uchrashuvni juda go’zal tasvirlaydi. Avvaliga ikkala hukmdor o’zaro
mulozamatdan so’ng bir birlariga yirik javohir hadya etishgan.
Mahmud
Faznaviy Qodirxonning siyosiy savodsizligi, soddaroq vaqovushmagan
odamligini ko’rgach, uni o’zining hashamati, boyligi va mehmondo’stligi
bilan xayratga solishga qaror qiladi. U Qodirxon uchun tilla aralashgan
parchadan to’qilgan
katta chodir qurib, uni ichkarisi va tashqarisidan
bezatishni, to’kin dasturxon yozib, qimmatbaxo sovg’alar berishni buyuradi.
Bular xilma-xil javohirlar, oltinu kumush qadahlar, tilla yuganli ajoyib
otlar, urg’ochi fillar,
guldor chodirlar, bebaxo gilamlar va xokazolardan
iborat edi. Buni ko’rgan Qodirxon undan kam kelmaslik uchun qo’lidagi
jamiki yaxshi narsalarni to’plashni buyuradi. Tilla egar-jabduqli duldul otlar,
oltin belbog’li turk rulomlari, suvsar, oqsuvsar va qora tulki mo’ynasi
vaboshqalarni yig’ib, Mahmud G’aznaviyga yuboradi.
Bu uchrashuv muhim siyosat muammolarini hal qildi. Movarounnahrni
Alptegindan Qodirxonning o’g’liga olib berishga kelishib olishdi. Biroq
Mahmud G’aznaviy Alpteginni yo’qotishni istamasdi,
uning ittifoqchilari
bo’lgan Saljuqiylar qo’shinini yengib, xokimiyatini zaiflashtirdi, holos.
G’aznaviy Movarounnahrdagi qoraxoniylar siyosatiga va ayniqsa Xorazmga
katta ta’sir ko’rsatardi. O’z davrining iqtidorli sarkardasi va qattiq qo’l
81
hukmdori bo’lgan, Sulton Mahmud G’aznaviy 1030 yilda vafot etadi.
Shundan so’ng taxtni uning o’g’li Ma’sud (1030-1041) egallaydi. Lekin
Ma’sud otasi tuzgan davlatni butunligicha saqlab qololmadi.
Mahmud G’aznaviyga rasman tobe bo’lgan, lekin amalda mustaqil
boshqariladigan Xorazm shohi Xorun ibn Oltintosh 1034 yilda Xorazmni
butunlay mustaqil deb e’lon qildi va katta qo’shin bilan Xurosonga yurish qildi.
Lekin Sulton Ma’sud tomonidan sotib olingan kishilar Xorazm shohi Xorunni
o’ldiradilar. Uni qo’llab quvvatlagan qoraxoniylar qo’shini
yana Samarqandga
qaytib ketadi. Shundan so’ng Sulton Ma’sud qoraxoniylar bilan
muzokaralar olib boradi va shu yo’l bilan g’aznaviylar hokimiyatiga
bo’lgan xavfni bir oz kamaytiradi.
G’aznaviylar sultoni Ma’sud Xurosonga yurish qilgan turk-saljuqiylari
bilan ko’p bor jang olib borishga majbur bo’ldi. Mahmud G’aznaviyning
ruxsati bilan shimoliy Xurosonga joylashib olgan saljuhiylar bu davrga kelib
g’aznaviylar uchun katta xavf tyg’dira boshladi. 1035 yilda saljuhiylarning
Xurosonga yangi hujumi boshlanadi. Nishopurdan
Niso shahriga yetib
kelgan g’aznaviylar qo’shini saljuhiylarga zarba bergan bo’lsada,
Saljuhiyning nevarasi Tog’rul va Changri boshchiligidagi turkmanlar kechasi
G’aznaviylar qarorgohiga hujum qiladi va g’alaba qozonadi. 1037 yil aprel
oyida turkmanlar Mari viloyatini uzil-kesil egallashga erishdilar va
Bag’dodda, xalifaga xokimiyat uchun yorliq berishni so’rab elchi
junatadilar. Shu tariqa Xurosondagi yangi davlatga -
saljuqiylar davlatiga
asos
solindi.
Keyingi yillarda turkmanlar Tog’rul boshchiligida bir qancha zarbalar
berib Xurosonning katta qismini bosib oldilar. Shundan so’ng Ma’sud
katta qo’shin bilan saljuqiylar ustiga yurish qildi. 1040 yilda Mari yaqinidagi
Dandanakon degan joyda hal qiluvchi jang bo’lib, bunda Ma’sud armiyasi
qattiq mag’lubiyatga uchradi. Jangdan zo’rg’a qochib qutilgan Ma’sud tez
orada (1040 yil)da vafot etdi. Uning vorislari G’aznaviylar
davlatining
avvalgi qudratini tiklashga muvaffaq bo’la olmadilar. Asta-sekin o’z
Qudratini
yo’qotib boshlagan g’aznaviylar davlati XII asrning
ohiridaAfg’oniston hududida tashkil bo’lgan yangi davlat Fyriylar
tomonidan butunlay tugatildi. G’aznaviylarga tegishli Xuroson asta-sekin
saljuqiylar qo’ligao’tdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
