Ishqqa oid qirq qoida

Tilanchi Hasan

 

1244 yil, 17 oktyabr, Konya.

 

Arosat azobini «muqaddas azob» deb atash 

telbalikdir. Men moxovman. Men o'liklarga 

ham, tiriklarga ham begonaman. Onalar 

to'polonchi bolalariga meni ko'rsatib 

qo'rqitishadi, o'smirlar menga tosh otishadi. 

Xunarmandlar balo chaqirmasin deb meni 

haydab solishadi, homiladorlar homilaga zarari 

etmasin deya mendan yuz burishadi. O'zim 

ham ulardan nari yurishga harakat qilishimni 

odamlar bilishmaydi. 

---

Boshlanishida teri o'zgaradi, qalinlashadi va 

qorayadi. Keyin tizza, elka, qo'llarda va yuz 

terisida turli kattalikda va achigan tuxumning 

rangida yamoqqa o'xshash shakllar paydo 

bo'ladi. Ular achishadi va qichishadi, keyin 

og'riqlar kamayadi, aniqrog'i, bunga ko'nikish 

hosil bo'lsa kerak. «Yamoqlar» kattalashib 

boradi, ularda jirkanch pufaklar paydo bo'ladi. 

Muayyan vaqtdan keyin qo'llar changakka 

o'xshab qoladi, yuz tanib bo'lmas darajada 

o'zgarib ketadi. Endi yaqin qolgan chog'i, 

ko'zlarim yumilib qolayapti. Ko'z yoshlarim va 

so'lagim tinimsiz oqayapti. Ko'limdagi 

tirnoqlarim to'kilib bo'lgan. Lekin sochlarim 

to'kilmagani qiziq. Balki buning uchun o'zimni 

baxtli hisoblasam ham bo'lar. 

Aytishlariga qaraganda, Ovrupoda moxovlarni 

shaharga kiritishmas ekan. Bu yerda bizlarni 

shaharga kiritishadi, lekin qo'ng'iroq chalib, 

odamlarni ogohdantirib yurishimiz kerak. 

Bizga yana sadaqa so'rashga ruxsat berilgan, 

bu yaxshi, aks holda ochlikdan o'lish mumkin. 

---

Biz doimo yo sadaqa so'rab, yo duo o'qib 

yuramiz. Xudo bizga e'tibor berishi dargumon, 

lekin odamlar nimagadir e'tibor beradi deb 

hisoblashadi. Shuning uchun bizdan jirkansalar 

hamki, haqlariga duo qilishimizni so'rashadi. 

Kasallar, nogironlar va qariyalar uchun duo 

so'raydilar. Buning uchun ular yaxshi haq 

to'lashadi va ko'p ovqat berishadi. Ko'cha-

ko'ylarda moxovlarga itdan badtar yomon 

munosabatda bo'lishadi, lekin o'lim va 

chorasizlik xukm surayotgan xonadonlarda 

bizni xuddi sultonlarni kutganday kutishadi, 

mehmon qilishadi. 

Meni duo o'qib qo'yish uchun chaqirganlarida, 

boshimni egaman-da, xuddi Xudoga iltijo 

qilayotganday, bir nechta tushunarsiz arabcha 

so'zlarni pichirlayman. Bilganim shu - 

ko'rsatish xolos, shuning uchun Xudo meni 

eshitmaydi deb o'ylayman. 

Tilanchilikda daromad ko'p emas, lekin men 

shunga qanoat qilishni ma'qul ko'raman. 

Tilanchilik uchun eng yaxshi kun - juma; faqat 

---

Ramazonda emas, chunki Ramazonda shundoq 

ham butun bir oy betashvish yashash mumkin. 

Arafa kuni ko'p pul ishlab olish mumkin. Bu 

kuni, avval qilgan va keyin qilishi mumkin 

bo'lgan gunohlariga tavba qilish uchun, qatto 

eng ziqna kishilar ham saxovatli bo'lib 

ketishadi. Yilda bir marta odamlar tilanchilarga 

orqa o'girmaydilar. Aksincha ularni o'zlari 

axtarib yurishadi, qancha baxtsiz bo'lsalar, 

shuncha yaxshi. Bu kuni shaharliklarning 

saxovatlari shunchalik oshib-toshib ketadiki, 

ular nafaqat ko'p sadaqa berishadi, qatto 

bizlarni deyarli samimiy yaxshi ko'rib ketishadi 

ham. 

Mana bugun ham serdaromad bo'ladigan 

ko'rinadi, chunki Rumiy o'zining navbatdagi 

xutbasini o'qishga keladi. Masjid ichiga odam 

to'lib bo'lgan. Ichkariga sig'maganlar hovlida 

turishipti. Biz va kissavurlarga pul topish 

uchun juda qulay imkoniyat. Hammasi mana 

shu yerda. 

Men masjidning shundoqqina to'g'risida, 

---

zarang daraxtiga suyanib o'tiribman. Havodan 

yaqinlashib kelayotgan, uzoqdagi bog'larning 

xush bo'ylari bilan aralashib ketgan yomg'ir isi 

kelib turipti. Oldimda idishim turipti. Boshqa 

birodarlarimdan farqli o'laroq, men hech 

qachon hech nima so'ramayman. Moxov odam 

nolimasligi va hayotining og'irligi yoki 

sog'lig'ining yomonligini doston qilavermasligi 

kerak. Odamlarga yuzini ko'rsatsa yetarli, 

hamma so'zlardan yetib ortadi. Shuning uchun 

men yuzimni ochaman va jim o'tiraveraman. 

Bir soat o'tar-o'tmas idishda tanga turgan 

bo'ladi. Hammasi mayda chaqalar. Men esa 

quyosh, sher va yarim oy tasviri tushirilgan 

oltin tangaga intizorman. Rahmatli Alovuddin 

Kaykubod pullarning erkin aylanishiga ruxsat 

bergandan beri, italiya florinlari u yoqda tursin, 

hatto Qohira va Bag'dod xalifatlari 

hukmdorlarining pullari ham bizda boshqa 

pullar bilan birga aylanadigan bo'ldi. 

Hokimiyat qabul qildi; shahar tilanchilari ham 

shunday qilishdi. 

---

Chaqalar bilan birga mening tizzalarimga 

zarangning bir necha yaproqlari ham tushdi. 

Zarang o'zining qizil va tillarang yaproqlarini 

menga xuddi sadaqa tashlayotganday to'kardi. 

Shunda nogahon men bilan daraxt orasida 

qandaydir umumiyat borligini ravshan his 

etdim. Daraxt kuzda yaproqlarini to'ka-to'ka 

o'lar ekan, kasalining oxirgi bosqichida o'z 

vujudi a'zolarini birin-sirin yo'qotib borayotgan 

moxovga o'xshaydi. 

Men misoli zarang daraxtiman. Terim, oyoq-

qo'llarim, yuzim - hammasi chirib tushayapti. 

Har kuni vujudimdan bir qismini yo'qotib 

borayapman. Lekin zarangdan farqli o'laroq, 

men bahorda qayta jonlanmayman. 

Yo'qotganlarim qayta tiklanmaydi. Odamlar 

menga qaraganlarida, men ilgari qanday 

bo'lganimni ko'rishmaydi, yo'qolganini 

ko'rishadi, xolos. Idishimga tanga 

tashlayotganlarida xuddi kasalim yuqib 

qolayotganday, qurqib ko'zlarimga 

qaramaslikka harakat qilishadi. Men ular uchun 

---

o'g'ri va qotildan ham yomonroqman. Bu 

jinoyatchilarning qilgan ishlari qanchalik 

jirkanch bo'lmasin, ularga xuddi yo'q odamday 

qaramaydilar. Vaqti kelib men buni tushundim: 

menga qaraganlarida, ular o'limni ko'rardilar. 

Ular o'limni ko'rishdan, uni juda yaqindan va 

juda xunuk qiyofada ko'rishdan qo'rqadilar. 

To'satdan olomon ichida g'ala-g'ovur 

boshlandi. Kimdir: «U kelayapti! U kelayapti!» 

deb qichqirayotganini eshitdim. Rumiy sutday 

oppoq otda yaqinlashib kelardi. U kelishtirib 

tikilgan, tillarang yaproqlar va javohirlar bilan 

bejalgan kahrabo rangli chakmon kiyib olgan 

edi. Uning qaddi tik va ko'rinishi mag'rur edi. 

U donishmand va ulug'vor edi, ortidan bir tuda 

muxlislari ergashib kelayotgan edilar. U 

olimdan ko'ra ko'proq hukmdorga - shamol, 

olov, suv va tuproqlar hukmdoriga o'xshardi. 

Hatto oti ham baland edi va xuddi o'ziga noyob 

insonni olib kelish nasib etganini tushunganday 

mag'rur edi. 

Idishdagi chaqalarimni yig'ishtirib olib, 

---

yuzimni faqat yarmi ochiq qoladigan qilib 

o'radim-da, masjidga kirdim. Ichkarida 

odamlar tiqilib turardilar, o'tirish haqida esa 

gap ham bo'lishi mumkin emas edi. Lekin 

moxovlik holatining o'zicha bir «yaxshi» 

tomoni ham bor: men hamisha o'zimga o'tirish 

uchun joy topa olardim, chunki hech kimning 

men bilan birga o'tirgisi kelmaydi. 

- Og'a-inilarim, - gap boshladi Rumiy juda 

yaxshi mashq qildirilgan ovoz bilan. - Bepoyon 

osmon bizning naqadar kichikligimiz va 

ahamiyatsizligimiz haqidagi o'y-xayollarga 

olib keladi. Ichingizdan ba'zi birovlar: «Shu 

ojizligim bilan Xudoning qoshida mening 

ahamiyatim qancha bo'lishi mumkin?» deb 

so'rashlari mumkin. Mening bilishimcha, bu 

savol vaqti-vaqti bilan ko'pchilikni bezovta 

qilib keladi. Bugungi ma'ruzamda men bu 

savolga bir nechta javoblar bermoqchiman. 

Men birinchi qatorda Rumiyning ikki o'g'li - 

rahmatli chiroyli onasiga juda o'xshaydi 

deyishadigan Sulton Valad va yuz ifodalari 

---

serharakat hamda ajablanarli darajada ayyor 

ko'zli kichik o'g'li Alovuddin - o'tirganlarini 

ko'rdim. Ular o'z otalari bilan 

faxrlanayotganlari shundoqqina bilinib turipti. 

- Shuning uchun Qur'onda «Biz bu omonatni 

osmonlarga, yerga va tog'u toshlarga 

ko'ndalang qilgan edik, ular uni ko'tarishdan 

bosh tortdilar va undan qo'rqdilar. Inson esa 

uni o'z zimmasiga oldi» deyilgan. (33-«Ahzob» 

surasining 72-oyatida) 

Rumiy g'alati gapirardi, xuddi ilmli odamlarga 

gapirayotganday. Keyin u Xudo haqida gapira 

boshladi. U Xudoni uzoq osmonlarda emas, 

balki hammamizning yonimizda, har birimiz 

bilan birga deb aytdi. Bizni Xudoga 

yaqinlashtiradigan narsa aynan bizlarning bu 

dunyoda chekayotgan azobu uqubatlarimiz, 

dedi Rumiy. 

- Mana, qo'llaringiz, ular hamisha ochilib, 

yopilib (harakatlanib) turadi. Bunday 

bo'lmaganida, ular qotib qolgan bo'lar edi. 

Ikkala qo'lingiz mukammal muvozanatda va 

---

mutanosiblikda, xuddi qushning qanotlari kabi. 

Eng ko'zga ko'rinmas harakatda ham Xudoning 

ko'rinmas borligi mavjud. 

Boshida uning gaplari menga yoqdi. 

Yuragimga iliqlik yugurdi. Lekin ko'p o'tmay 

yuragimda shunday g'azab to'lqini ko'tarildiki, 

nafas ololmay qoldim. Azobu uqubatlar haqida 

Rumiy nimani ham bilardi? Aslzoda bo'lib 

tug'ilgan bo'lsa, katta merosga ega bo'lsa va 

hayotning orqa tomonini sira ko'rmagan bo'lsa. 

Uning birinchi xotini vafot etgani ma'lum, 

lekin haqiqiy musibatni boshdan kechirganiga 

menda ishonch yo'q edi. U kumush qoshiqlarda 

ovqat eyish uchun tug'ilgan, izzatli odamlar 

davrasida o'sib ulg'aygan, eng taniqli 

ustozlardan ta'lim olgan, hamisha sevimli, 

ardoqli, erkatoy bo'lgan - azobu uqubatlar 

haqida gapirishiga yo'l bo'lsin? 

Nimaga Xudo bunday adolatsiz? Menga 

kambag'allik, kasallik, og'riqni berdi; Rumiyga 

esa boylik, muvaffaqiyat va donishmandlikni. 

U o'zidagi obro'- e'tibori va shohona viqori 

---

bilan bu dunyoga, hech bo'lmasa, bu shaharga 

taalluqli emasday edi. Men odamlarni 

qo'rqitmaslik uchun yuzimni yashirib 

yurishimga to'g'ri keladi, u esa xuddi olmosday 

yaraqlaydi. Qiziq, u mening o'rnimda bo'lib 

qolsa, qanday bo'lardi? Bir kun kelib o'zining 

bu buyuk darajasidan tushib ketishi 

mumkinligini hech xayoliga keltirganmikin? 

Atagi bir kunga bo'lsa ham jamiyatdan mosuvo 

bo'lib yashash qanday bo'lishini tasavvur 

etganmikin? Agar Xudo unga mening hayotim 

bilan yashashni buyurgan bo'lganida, u buyuk 

Rumiy bo'la olarmidi? Shunda men 

ikkalamizning oramizdagi farq unchalik katta 

emasligini angladim. 

Tobora o'sib va chuqurlashib borayotgan 

norozilik mendagi dastlabki maftunlik hissini 

haydab chiqardi. Qalbimda ranj-alam bilan 

o'rnimdan turdim va chiqib ketdim. Odamlar 

nima uchun ko'pchilik juda orzu qilgan bunday 

xutbadan chiqib ketayotganimni tushunmay, 

---

qiziqib menga qarashardi. 

 

 

Shame