|
«Kuch natija bermagan
joyda pulni ishga solish kerak»
degan iborasini yaxshi ko‘rgan.
Savdo balansini oshirish uchun ishlab chiqarish harajatlarini
kamaytirishga e ’tibor berildi, bunda birinchi navbatda yollanm a
ishchilarning ish haqini cheklash va umuman, xalqning turm ush
darajasini pasaytirish kerak, deb topildi. Ish haqini cheklash zarurligi
g‘oyaviy asosda hal etildi. T.Mann yozishicha, «mo‘l-ko‘lchilik va kuch
xalqni qanchalik buzsa, ehtiyojsiz qilib qo‘ysa, qashshoqlik va muhtojlik
uni shunchalik aqlli va mehnatsevar qiladi» emish. Bu albatta, savdo
kapitali xodimlari har qanday yo‘l bilan imkoni boricha ko‘proq boyishi
uchun yo‘l ochib berish, demakdir. XV-XVII asrlarda merkantilizm
g‘oyalari (pul to‘plash siyosati, proteksionizm, xo‘jalik faoliyatini davlat
tomonidan tartibga solish va boshqalar) Yevropaning deyarli barcha
mamlakatlarida, Ponugaliyadan to Maskoviyagacha yoyildi. Fransiyada
bu g‘oya XVI11 asming ikkinchi yarmida moliya vaziri Kolber tomonidan
rivojlantirildi. Fransiyada sudxo‘rlikning rivojlanishi shu siyosat bilan
chambarchas bog‘liq, uning ta’siri asrlar davomida saqlanib qoldi va
milliy xususiyat kasb etdi (P-P). Italiya iqtisodchilari ham (A.Serra) bu
ta’limotni keng tadqiq etdilar. Agar inglizlarda bu ta’limot ko‘proq «savdo»
bilan bog‘liq bo‘lsa, italiyaliklarda u ko‘proq «pul», «chaqa» shaklida
namoyon bo‘lgan. Germaniyada merkantilizm kameralistika shaklida
bo‘lib, XIX asr boshlarigacha rasmiy iqtisodiy doktrina edi.
Ammo merkantilizmning iqtisodiy g‘oyalari va uning nazariy asosi
Angliyada ishlab chiqildi. 0 ‘z davri uchun bu ta’limot ancha ijobiy
voqea bo‘ldi.
Nima uchun «boylik», ya'ni iste’molqilinayotgan va jamlanayotgan
boyliklar (ya'ni iste’mol qiymatlari) bir mamlakatda boshqasinlkidan
tezroq o ‘sadi?
Korxona, ayniqsa, davlat miqyosida boylik tezroq ko‘payishi uchun
nim a qilish mumkin va zarur? degan savol tug‘iladi. Merkantilistlar
shu savolga javob berishga urindilar.
Davr taqozosi tufayli sanoat hali feodalistik, aniqrog‘i kapitalizmgacha
b o ‘lgan shaklda edi va sanoat kapitali hali yetakchi emas edi, asosiy
kapital savdoda to‘plandi. Shu davrda Ost-Indiya, Afrika va boshqa
koloniyalarning asosiy maqsadlari savdo bilan bog‘liq edi. «Milliy
boylikka» asosan va ko‘proq savdo kapitali sifatida qaralgan va asosiy
iqtisodiy kategoriya - almashuv qiymatiga katta e’tibor berilgan.
Arastu, Ibn Xaldun va boshqa olimlaiga tegishli bo‘lgan ekvivalent
(teng) almashuv tamoyili merkantilistlaiga yot edi. Aksincha, ulaming
fikricha, almashuv tabiatan tengsiz noekvivalentdir. Bu g‘oyaning kelib
chiqishi tarixan bo‘lib, ular almashuv deganda birinchi navbatda tashqi
savdo almashuvini tushunishgan, ayniqsa rivojda ortda qolgan xalqlar va
mustamlakalardagi almashuv oldindan teng bolmagan.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, boshqa yo‘nalish (Arastu), o‘rta
asrdagi tadqiqotchilardan farqli ravishda merkantilistlar qiymatning
m ehnat nazariyasini rivojlantirmadilar. Ulaming fikricha, kapitalning
o ‘sishi va jamg‘arilishi almashuv tufayli, ayniqsa, tashqi savdo tufayli
ro ‘y beradi, lekin ular ko‘p masalalami to‘g‘ri hal etishga intilganlar.
Merkantilizm bu davrda xalq manfaatlaridan yiroq siyosatni olib
borayotganligi ochiqdan-ochiq m a’lum bo‘lib qoldi.
Ba’zi bir ingliz mualliflari, masalan J.Chayld, U.Teml boshqacha
yo‘l, ya’ni ssuda kapitali miqdori (foiz)ni kamaytirishni taklif etgan.
Merkantilistlaming g‘oyalari buijua siyosiy iqtisodining awalgi davr
qarashlarini aks ettiradi, chunki ular asosiy e’tibomi muomala sohasiga
qaratgan edilar (boylik asosan ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi,
buni keyinroq ko‘ramiz). Merkantilizm turli davlatlarda asosiy sohalarda
bir xil namoyon bo‘lsa ham, o ‘ziga xos milliy xususiyatlarga ham ega.
Kapitalistik ishlab chiqarishga imkoni boricha ko‘proq aholini jalb
etish muhim deb hisoblangan, chunki real ish haqi past bo‘lgan
sharoitda foyda kelishi oshadi va kapital jamg‘arilishi tezlashadi.
Merkantilizm ta’limot sifatida ham, iqtisodiy siyosatdagi yo‘nalish
sifatida ham turlicha edi: eskirayotgan feodal munosabatlarga qarama-
qarshi va yangi buijuaziyani qo'llash orqaii o‘z davri uchun progressiv
bo‘lgan ilk kapitalizmning shakllanishiga yaxshi imkoniyat yaratdi. Ammo
Fransiyada Ludovik XIV («Davlat bu men» degan) va Kolber tomonidan
manufakturalami ko‘paytirish usuli milliy sanoatni rivojlantirish uchun
emas, absolutizmni mustahkamlash, qirol xonadonining sarf-xarajatlarini
qoplashga qaratildi. Germaniyadagi kameralistlar ham mayjud hokimiyatni
qollash, aholini esa ulaiga so‘zsiz bo‘ysundirishga harakat qildilar.
Merkantilizm bilan birga siyosiy iqtisod tushunchasi ham kirib keldi.
Bu tushuncha fransiyalik Antuan Monkreten Ser de Vattevil tomonidan
kiritildi (1565-1621). U 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» kitobini
yozdi. Bundagi asosiy g‘oya -
Do'stlaringiz bilan baham: |
