495
алмашди. Янги султон Абу Абдуллоҳ Муҳаммад V нинг бадавий
қабилаларни бўйсундириш учун қилган ҳаракати Ҳафсидларнинг
мағлубияти билан тугади.
XV аср охири – XVI аср бошларидаги шиддатли воқеалар са-
бабли Тунисда сиёсий тарқоқлик бошланди ва мамлакат Ўрта Ер
денгизининг ўша пайтдаги кучли давлатлари – Испания ва Усмо-
нийлар империясининг сиёсий манфаатлари тўқнашган
жойга ай-
ланди. Бу икки давлат ўртасидаги кураш XVI аср 30-йилларида
кескин тус олди. Усмонийлардан ёрдам олган Жазоир корсарлари
Хайриддин Барбаросса бошчилигида Тунисга бостириб кирдилар.
Тунис султони Мулай Ҳасан жанубга қочиб, Испания қироли Карл
V га ёрдам сўраб мурожаат қилди. Бу ҳол шусиз ҳам обрўси тушиб
кетган Ҳафсидлар сулоласини «ислом манфаатларига хоинликда»
айблаш учун асос бўлди. Испанлар 400 та
кемадан иборат жуда
катта флот билан Тунис қирғоқларига келди. Бироқ Карл V учун
Тунисни эгаллаш катта таваккалчилик бўлиб туюлди ва у қирғоқ
бўйида Ла Гулетт қалъасини қуришдан нарига ўтмади. Шу
орада
Усмонийлар султони Сулаймон I ва Мурод III Тунис тақдири билан
жиддий қизиқишдилар. Натижада 1574 йили 320 та кемада Тунис
қирғоқларига тушган 40 минг кишилик турк қўшинлари бу ерда ис-
панлар ҳукмронлиги ва Ҳафсидлар сулоласи ҳокимиятига хотима
ясади.
Туниснинг турклар томонидан забт этилиши бу ерда Усмонийлар
сиёсий тартибининг ўрнатилишига олиб келди. Бироқ Африканинг
бошқа жойларида бўлгани каби Тунисда ҳам Портанинг ҳокимияти
расмий характерга эга эди халос. Амалда мамлакатни дейлар ва яни-
чарлар бошқаратган эди.
XVII асрдан Тунисда маҳаллий бейларнинг роли кучая бошлади.
Ҳокимият бей Мурод Корсо (1612 –1631) ва унинг ворислари Муро-
дийлар қўлига ўтди.
Бироқ XVIII аср бошларида турк сипоҳийларининг
сардор-
лари кучаяди. 1702 йили ҳарбий фитна оқибатида Муродийлар
ҳокимияти ағдарилади ва сипоҳийлар сардори Иброҳим аш Шариф
янги ҳокимиятни ташкил қилади. У 1704 йили дейлик унвонини ҳам
олади. 1705 йили Жазоир ва Триполи билан бўлган урушда Иброҳим
мағлубиятга учради аммо бу ҳол тунисликларни мусақиллик
учун интилишдан қайтара олмади. Жазорликларга қарши зарбани
муваффақиятли уюштирган сипоҳийларнинг янги сардори Ҳусайн
www.ziyouz.com kutubxonasi
496
ибн Али Тунисда янги монархияга ва Ҳусайнийлар сулоласига асос
солди. Бу сулола вакиллари Тунисни 1957 йилгача бошқардилар.
Судан. Ўрта асрларда ҳозирги Судан ҳудудида
бир неча хри-
стиан давлатлари мавжуд бўлиб, улардан энг каттаси Донгола дав-
лати эди. 1317 йили мисрликлар Донголанинг охирги христиан
шоҳини ағдариб, тахтга унинг исломни қабул қилган қариндошини
ўтқаздилар. Шундан сўнг Нубиянинг (Суданнинг қадимги номи)
тезликда «араблашиш» ва «мусулмонлашиш» жараёни юз берди.
Суданнинг чўл ва саванналарида истиқомат қиладиган бада-
вий
араблар ислом дини, араб маданияти ва араб халқ тилининг
тарқалишига катта ҳисса қўшдилар.
Суданнинг минг йиллар да-
вомида шаклланган маданий қиёфаси бир неча аср ичида кескин
ўзгарди. Бироқ бадавийлар янги сиёсий тузумнинг асосини ташкил
қила олмадилар. Бу ролни иккита ҳосилдор деҳқончилик вилоятла-
ри – Фунг ва Дарфур уддалади. Фунгнинг пойтахти Сеннар шаҳри
эди. Шу сабабли 1504 йили ташкил топган давлат Сеннар султонли-
ги деб аталди.
Сеннар султонлигининг шаклланиш жараёни султон Дакин дав-
рида якунланди. У ёш давлатнинг суд ва маъмурий тизимини ислоҳ
қилди.
Сеннарнинг сиёсий тарихини унинг геосиёсий жойлашуви бел-
гилаб берди. Сеннар Усмонийлар
империясининг жанубий чега-
раларидан Эфиопия ва Борна империяларига элтувчи йўлда жой-
лашган эди. Сеннар ҳукмдорлари Усмонийлар билан ҳам, Эфиопия
билан ҳам (1611 1641 йиллардаги уруш ҳаракатлари олиб борилди)
асосан тинчлик алоқаларини сақлаб келди.
XVII аср охири – XVIII аср бошларида Сеннарда ҳам, Эфиопия-
да ҳам марказий ҳокимиятнинг инқирози бошланди. Иккала кучсиз-
ланаётган монархлар – султон Бадиг IV Абу-Шиллук (1723 –1762) ва
император Иясу II (1730 –1755) ўзаро урушга киришдилар. Натижа-
да Сеннарда султон ҳокимияти тўлиқ инқирозга юз тутиб, ҳокимият
Хамаж вазирлар сулоласига ўтди. Бу сулоланинг асосчиси эфиоплар
устидан ғалабанинг асосий ташкилотчиси Муҳаммад Абул Кайлак
Камтур (1710 –1776) бўлди.
Бу даврда Суданнинг энг кучли ва бой давлати Дарфур султон-
лиги эди. Дарфур савдо айланмаси бўйича Сеннардан кўп марта
олдинга ўтиб кетди. Энг катта фойда
келтирадиган асосий товар
қуллар бўлиб қолди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
