|
Axmet
sózin túsirip qaldırıw imkaniyatı bar.
Sonday-aq,
Men xattı jazdım
gápinde de birinshi bet formasındaǵı jazıw feyili
hám
xat
túsinikleri eki márte tákirarlanadı. Sebebi jazıw leksemasınıń ózinde xat
seması bar. Sonıń ushın bul gápti de joqarıdaǵı sıyaqlı qısqartıw itimalı bar.
Bul operaciyalar, ásirese, házirgi kúnde informaciya uzatıwshı mashinalar
ushın programmalar dúziwde úlken áhmiyetke iye.
12-lekciya. Til bilimi hám kibernetika
Jobası:
1.
Til bilimi hám kibernetika
2. Avtomatikalıq awdarma
Til bilimi kibernetika ilimi menen de baylanıslı. Kibernetika grekshe
kybernetike tehne sózlerinen alınǵan bolıp, basqarıw óneri degendi ańlatadı. Ol
XX ásir ortalarında mashina hám tiri organizmlerdegi qatnas, basqarıw hám
qadaǵalawdı úyreniwshi ilim tarmaǵı sıpatında maydanǵa keldi. Kibernetika
haqqındaǵı dáslepki ideya amerikalı alım N.Viner tárepinen berilgen bolsa, keyin
ala
rus
matematikleri
A.A.Markov,
A.M.Lyapunov,
A.N.Kolmogorov,
A.Ya.Xinchin, amerikalı alımlar K.Shennon, Fisher bul ideyanı rawajlandırdı.
Kibernetika iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tek matematikler ǵana
emes, al fiziologlar, fizikler, tilshi alımlar, psixologlar, logikler de belsendi
qatnastı.
Solay etip, kibernetika sintetik ilim esaplanadı hám ol matematika, fizika,
logika, fiziologiya, psixologiya, til bilimi maǵlıwmatların sintezlestiredi.
Kibernetika ilimi tiri organizm menen mashinalar ortasında qatnas, basqarıw
hám qadaǵalaw procesinde qandayda bir ulıwma belgiler bar ekenligine
tiykarlanadı. Bul, ásirese, insan nerv sistemasına, onıń pikirlew hám refleks
iskerligine tiykarlanǵan házirgi elektron mashinalarda ayqın kózge taslanadı.
Házirgi texnika rawajlanıw basqıshında insannıń awır miynetin ańsatlastırıw
maqsetinde insan orınlawı lazım bolǵan bir qatar wazıypalar mashinalarǵa
júkletilmekte. Bul processte insanǵa tán intellektual iskerlik mashinalarǵa
kóshiriledi. Nátiyjede mashinalar insannıń tek fizikalıq miynetin ǵana emes, al
aqılıy miynetin de jeńillestiredi. Máselen, jıllar dawamında sanaw múmkin bolǵan
nárselerdi mashina járdeminde bir neshe minutta orınlaw múmkin. Bunday
mashinalar elektron esaplaw mashinalar. (EEM).
76
EEM búgingi kúnde turımısımızdıń túrli tarawlarına kirip bardı. Onıń
járdeminde hár túrli tekstlerdi qısqa múddette teriw, hár qanday informaciyanı
uzatıw, qabıl etiw hám saqlaw, hátte muzıka dóretiw, shaxmat oynaw imkaniyatı
bar.
Bunday mashinalardıń oylap tabılıwında mashina xızmeti menen tiri
organizm xızmeti ortasındaǵı uqsaslıq tayanısh noqat bolıp xızmet etedi. Tiri
organizmde de, mashinada da sırttan alınǵan signallarǵa juwap beretuǵın
basqarıwshı hám basqarılıwshı quramlıq bólimler bar. Signallar insan xızmeti hám
mashinalar jumısın belgilewshi belgili informaciyalardı tasıydı. Informaciya hám
signal túsinikleri kibernetikanıń oraylıq túsinikleri bolıp tabıladı.
Informaciya hár qıylı bolǵanınday, signallar da hár túrli. Ol kóriw, esitiw,
jaqtılıq sıyaqlı signallarınan ibarat bolıwı múmkin. Máselen, joldaǵı svetofor nurı
da signal, mashinanıń burılıw shıraǵın jaǵıw da signal, urıs maydanında aq
bayraqtıń kóteriliwi de, áskerlerdiń quralın taslap qol kóteriwi de signal. Elektr
impulsları, telegraf lentasındaǵı tire, noqatlar da signal. Olardıń hámmesi belgili
informaciya tasıydı. Bul jaǵınan sózler de signal. Ol da bolmıstaǵı zat hám
qubılıslar haqqında informaciya beredi. Sonıń ushın ataqlı rus alımı I.Pavlov sózdi
signallar signalı degen edi.
Belgili informaciya tasıwda qollanılatuǵın signallar sisteması kod esaplanadı.
Kodlar EEM ushın úlken áhmiyetke iye. Ol da tiri organizm signallarına analogiya
jolı menen jaratıladı.
Tiri organizm xızmeti hám mashina jumısı ortasındaǵı uqsaslıqtı
tómendegishe túsindiriw múmkin.
Insan seziw aǵzaları arqalı sırtqı álem haqqında túrli informaciya beriwshi
signallardı qabıl etedi. «Kiriw signalı» ataması menen júritiliwshi bunday signallar
nerv tarmaqları arqalı miyge uzatıladı. Qabıl etilgen informaciya yadta saqlanadı,
qayta islenedi hám onıń xızmeti belgilenedi: háreket arqalı anıq reakciya
shaqırıladı yamasa hár qıylı jańa informaciya qayta islenedi. «Kiriw signalları»
«shıǵıw signalları»na aylandırıladı.
Máselen, «Ótken kúnler» romanın kim jazǵan?» degen sorawdı til járdeminde
kodlastırılǵan hám ses signalları – sózler arqalı uzatılǵan informaciya sıpatında
qaraw múmkin. Esitiw aǵzaları bul signallardı qabıl etip, miyge uzatadı. Bul
informaciya miydegi yad uyalarına qabıl etiledi hám qayta qáliplesedi.
Miy bólegi menen tap sonday til járdeminde oraylıq baylanıs kanalları arqalı
kodlastırılǵan jańa informaciya uzatıladı: juwabı – Abdulla Qodiriy. Abdulla
Qodiriy sóylewshi ushın «shıǵıwshı signal», bir waqıttıń ózinde, tıńlawshı ushın
bolsa «kiriwshi signal» esaplanadı. Solay etip, jańa informaciya qabıl etiwde
«kiriwshi signal» menen «shıǵıwshı signal» shınjırı tákirarlanıp turadı.
Mashina da dál usı princip tiykarına qurılǵan. Onıń wazıypası informaciyanı
qabıl etiw, saqlaw, qayta qáliplestiriw hám uzatıwdan ibarat.
Házirgi kúnde mashinalar járdeminde insan miynetin jeńilletiwshi hár qıylı
isler ámelge asırılmaqta. Áne usılardan biri avtomatikalıq awdarma bolıp tabıladı.
77
Do'stlaringiz bilan baham: |
