Өзбекстан Республикасы

15-lekciya. Til biliminiń tábiyǵıy ilimlerge tásiri 
 
Jobası: 
1.
 
Til biliminiń tábiyǵıy ilimlerge tásiri 
2. Til biliminıń basqa ilimlerdiń arasında tutqan ornı
Biz aldıńǵı temalarda kóbirek til biliminiń tábiyǵıy ilimler erisken 
jetiskenliklerden azıqlanıwı haqqında pikir júrittik (bul orında social-gumanitar 
ilimlerden basqa barlıq ilimler názerde tutıladı). Sonı atap ótiw kerek, ilimler 
sistemasında túrli ilimler óz ara múnásibette, qatnasta eken, bul qatnas hesh qashan 
bir tárepleme bolmaydı. Belgili bir ilim basqa bir ilimge tásir eter eken, bir 
waqıttıń ózinde, ol keri tásirge de ushıraydı. Til biliminiń tábiyǵıy ilimler menen 
qatnasında da sonı baqlaw múmkin. Til bilimi tábiyǵıy ilimler jetiskenliklerinen 
paydalanıwı menen birge, óz gezeginde, til bilimi de bul ilimlerge belgili dárejede 
tásirin kórsetedi. Ásirese, bul túrli ilimler atamaların normaǵa salıw, atamalar 
sózligin dúziw principlerin belgilewde ayqın kórinedi. 
Tábiyǵıy ilimler boyınsha atamalardı normalastırıw hám bul ilimlerge tán 
atamalar túsindirme sózligin dúziwde tilshi alımlar tábiyǵıy ilim wákillerine 
ámeliy járdem bermekte. Tiykarınan, ximiya atamaları boyınsha filologiya ilimleri 
kandidatı Abduvahob Madvaliev, ilimiy-texnikalıq atamalar boyınsha professor 
Renat Doniyorov, botanika atamaları boyınsha filologiya ilimleri kandidatı, docent 
Hasanboy Jamolxonov sıyaqlı bir qatar alımlar jemisli miynet etpekte. 
Ásirese, ǵárezsizlik jıllarında ilimiy-texnikalıq atamalardı tártipke salıw 
mashqalası kóterildi. Ulıwma texnikalıq atamalardı tártipke salıwdıń lingvistikalıq 
tiykarları bayan etildi. 
Ilimiy-texnikalıq atamalardı tártipke salıw mashqalası ózbek tiline 
mámleketlik til biyligi beriliwi múnásibeti menen jáne de jedel tús aldı. Ministrler 
Kabineti janında bul mashqala menen shuǵıllanatuǵın terminkom shólkemlestirildi. 
Sonnan beri terminkom janında tábiyǵıy ilimlerdiń túrli tarawları boyınsha bir 
neshe bólimlerde ilimiy-texnikalıq atamalardı muwapıqlastırıw boyınsha kólemli 
isler alıp barılmaqta. Bul islerdiń tabıslı ámelge asıwında, tábiyǵıy ráwishte, tilshi 
alımlar kómegine súyenbekte. 
Qaraqalpaqstanda terminkom 2003-jılǵa shekemgi dáwirde jumıs alıp bardı. 
Onı f.i.d., prof. E.Berdimuratov basqardı. Biraq bul komitet 2003-jılda jawılǵan 
edi. Jaqında, yaǵnıy 2018-jılı may ayında Qaraqalpaqstanda Ministrler Keńesi 
janınan terminkom qaytadan dúzildi. Oǵan 2018-jılı noyabr ayında f.i.d., prof. 
Sh.Abdinazimov baslıq bolıp saylandı. 
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Ózbek tiliniń mámleketlik til 
sıpatındaǵı abıroyın hám statusın túp-tiykarınan arttırıw is-ilajları haqqında»ǵı 
2019-jıl 21-oktyabrdegi PF-5850-sanlı Pármanı shıqtı. Usı párman tiykarında 
2019-jıl 12-dekabrde Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń Mámleketik 
tildi rawajlanjırıw departamenti haqqındaǵı rejeni tastıyıqlaw haqqında 984-sanlı 
Qararı shıqtı. 

---

86 
Reje menen deparamenttiń tiykarǵı wazıypaları belgilengen. Mámleketlik tildi 
rawajlandırıw, mámleketlik tildiń ámel qılıwı menen baylanıslı mashqalalardı 
anıqlaw hám saplastırıw boyınsha usınıslar tayarlaw, ózbek tiliniń jazba tekstiń 
ólshem hám qaǵıydaların islep shıǵıw usılar qatarına kiredi. 
Departamenttiń baslıǵı etip Abduǵaffor Qirǵizbaev tayınlanǵan. 
Usı tiykarda Qaraqalpaqstanda da Mámleketlik tildi rawajlandırıw 
departamenti shólkemlestirildi. Onıń baslıǵı wazıypasın házirgi kúnde Perdeǵaliy 
Dabılov atqarmaqta. 
Tilshi alımlar ilimiy-texnikalıq atamalardı tártipke salıwda tábiyǵıy ilim 
wákillerine qanday kómek beriwi múmkin? 
Eń áweli, jańa ilimiy-texnikalıq túsiniklerdi ańlatıw ushın atamalar 
belgilewde til bilimi ilimine súyenedi. Jańa túsiniklerge eki túrli jol menen 
atamalar belgilenedi: 1) belgili bir tildiń óz ishki imkaniyatları tiykarında; 2) basqa 
tillerden sóz ózlestiriw tiykarında. 
Hár eki halatta da tábiyǵıy ilimler til bilimi jetiskenliklerine súyenedi. Ózbek 
tiliniń ishki imkaniyatları tiykarında atamalar tańlawda ózbek tiliniń 
leksikografiyası, dialektologiyası erisken jetiskenliklerge súyeniledi. 
Basqa tillerden sóz alıw mashqalası boyınsha bolsa ózbek til biliminiń 
fonetika, leksikologiya, etimologiya bólimleri erisken jetiskenlikler tiykarında 
jumıs alıp barıladı. 
Máselen, ózbek tiline mámleketlik til biyligi beriliwi aldında baspa sózde 
atamalardı bir izge salıw boyınsha Evropa tillerinen alınǵan atamalardı shıǵarıp 
taslaw, ornına arabsha hám parsısha atamalardı yamasa atama variantların 
qollanıwdı usınıs etiwshi maqalalar payda boldı. Máselen,